4.2.2. DIŞ DENETİM
4.2.2.1. Üst Kurul Denetimi
Türkiye'de bankalar, çok sayıda makam ve merci tarafından denetlenmektedir. Faaliyetleri ülke ekonomisini ve tüm bireylerin çıkarlarını yakından ilgilendirdiğinden bankaların denetiminin kamuya ait bir hak olduğu ve kamu otoritelerinin bu konuda yetkili bulunduğu, günümüzde tartışmasız benimsenmektedir.
4389 sayılı Banklar Kanunu ile ekonomide, bankacılık sisteminde ve uluslararası piyasalarda yaşanan gelişmeler dikkate alınarak bankacılık sisteminin düzenlenmesine ve denetimine ilişkin yeni düzenlemeler getirilmiştir. Bunlardan biri de Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu'nun faaliyete geçmiş olmasıdır. Basle Komitesi'nin belirlediği esaslar çerçevesinde uluslararası standartlara uygun böyle bir kurumun oluşturulmuş olması, Türk bankacılık sektörü açısından büyük önem taşımaktadır.
Tasarruf sahiplerinin haklarını korumak, bankaların düzenli ve emin bir şekilde çalışmasını tehlikeye sokabilecek ve ekonomide önemli zararlar doğurabilecek her türlü işlem ve uygulamaları önlemek, kredi sisteminin etkin bir şekilde çalışmasını sağlamak üzere, gerekli karar ve tedbirleri almak ve uygulamakla görevli ve yükümlü olan Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu Bankalar Kanunu gereği 01.09.2000 tarihi itibariyle faaliyetine başlamıştır.
Kurumun faaliyete geçmesi ile Türk bankacılık sektörü yeni bir döneme girmiştir. Dünyadaki gelişmeler uygun olarak, bankacılık sektöründeki düzenlemelerin ve denetimlerin ülkemizde de bağımsız bir Kurum tarafından yürütülmeye başlaması, bu yeni dönemin en belirgin özelliğidir. Böylece, Basle Bankacılık Komitesi'nin uluslararası kurallar niteliğinde belirlediği ilkelere ülkemizde de uyulması, sistemimize ulusal ve uluslararası güvenin pekiştirilmesi gündeme gelmiştir. Bunun anlamı, bankacılık sektörünün her türlü müdahaleden uzak, uluslararası normlara ve objektif güvenirlilik ve etkinlik kriterlerine uygun bir denetim ve gözetim sistemine kavuşması, bankacılık alanında yapılacak düzenlemelerin her türlü yönlendirmeden uzak, sadece sektörün ihtiyaçlarının zamanında ve yeterli bir biçimde karşılanabilmesi, vatandaşların ve uluslararası standartlarda hazırlanmış doğru ve güvenilir bilgilere dayanarak yapmalarının sağlanmasıdır.

4.2.2.1.1. Bankaların Yeminli Murakıplar Tarafından Denetimi
Bankalar Kanunu'nda bankalar yeminle murakıpları ve bunun BDDK ile bağlantısı konusu madde 5'de ele alınmıştır;
1- Bu kanun ile diğer kanunların bankalarla ilgili hükümlerinin uygulanmasının ve her türlü bankacılık işlemlerinin denetimi, bankaların varlıkları, alacakları, özkaynakları, borçları, kar ve zarar hesapları arasındaki ilgi ve dengelerin ve mali bünyeyi etkileyen diğer tüm unsurların tespit ve tahlili kurum adına doğrudan başkana bağlı bir kurul teşkil eden bankalar yeminli murakıpları ve yardımcıları tarafından yapılır.
2- Bankalar yeminli murakıpları ve yardımcıları, bu kanunda yazılı görevleriyle kayıtlı olmak üzere vergi inceleme yetkisine ve 20.02.1930 tarihli ve 1567 sayılı Türk Parasının Kıymetini Koruma Hakkında Kanun hükümlerine aykırı hareket eden banka ve ilgililer hakkında adı geçen kanunun ek 1. maddesindeki yetkilere sahip oldukları gibi tüm bankaların kuruluş kanunu hükümleri ile diğer kanunların bankalarla ilgili hükümlerinin uygulanmasını da denetlemeye yetkilidirler.
3- Bankalar yeminli murakıpları ve yardımcıları, bankalar ve bankaların iştirak ve kuruluşları ile diğer gerçek ve tüzel kişilerden bu kanun hükümleri ile ilgili görecekleri bütün bilgileri istemeye, bunların tüm defter, kayıt ve belgelerini incelemeye yetkili olup, bilgi istenenler de istenilen bilgileri vermekle defter, kayıt ve belgeleri incelemeye hazır bulundurmakla yükümlüdürler.
4- Kamu kurum ve kuruluşları, merkez bankası ve benzeri kuruluşlar ile risk merkezi görevleriyle ilgili olarak istenecek her türlü bilgiyi gizli de olsa bankalar yeminli murakıpları ve yardımcılarına verirler.
5- Bankalar yeminli murakıp yardımcıları konuları ile ilgili dallarda yükseköğrenim yapmış adaylar arasından sınavla seçilerek alınırlar. En az üç yıl bankalar yeminli murakıp yardımcılığı yaptıktan sonra yeterlilik sınavında başarı gösterenler, en az 5 üyenin olumlu oyu ile alınmış kurul kararıyla bankalar yeminli murakıbı olarak atanırlar.
6- Bankalar yeminli murakıpları kurulu başkanı, kurum başkan yardımcısı statüsünde olup bankalar yeminli murakıbı sıfat ve yetkisini taşır.
7- Bankalar yeminli murakıpları ve yardımcıları Ankara'da Asliye Ticaret Mahkemesinde yemin etmedikçe denetim yapamazlar.
8- Bankalar yeminli murakıplarının çalışma esas ve usülleri bir yönetmelikled üzenlenir.

4.2.2.1.2. İdari Tedbirler
Banka mensuplarının Bankalar Kanunu'na ve diğer mevzuata aykırı hareketleri bir sç oluşturuyorsa, bunlar hakkında kanuni kovuşturma yapılması dışında eğer yeminli murakıplar bu kanuna aykırı hareketleri aynı zamanda Bankacılık ilke ve teammüllerine aykırı ve bankaların emin bir şekilde çalışmasını tehlikeye düşürecek nitelikte görürlerse Kurum işlemlerin düzeltilmesi ve tedbirlerin alınması hususunda ilgili bankayı uyarır.

4.2.2.1.3. Mali Bünyeyi Güçlendirici Tedbirler
Uyarıya rağmen istenilen tedbirler alınmaz ve bankaların emin bir şekilde çalışmasını tehlikeye düşürecek şekilde işlemler tekerrür ederse, Kurul;
- Yönetim Kurulu üyelerinin tamamını veya bir kısmını görevden alarak veya üye sayısını attırarak bu kurula üye atar,
- Bankaların faaliyetlerini, şubelerini veya muhabirlerle ilişkilerini kısıtlar,
- Bankanın mevduat sigorta primlerini arttırır veya mevduatı yüzde yüz oranına kadar karşılığa tabi tutar.
Kurum bir bankanın varlıklarının vade itibariyle taahhütlerini karşılayamadığını veya bu durumun gerçekleşmek üzere olduğunu tespit ederse;
- Uzun vadeli veya duran değerlere yatırım yapılmaması,
- İştirakler ve gayrimenkullerin elden çıkarılması
- Sermayenin arttırılması veya sermaye benzeri uzun vadeli kaynak sağlanması
gibi her türlü tedbirlerin alınmasını isteyebilir.
Kurum, bankanın gelir gider dengesinin bozulduğunu ve bu durumun süreklilik kazandığını tesbit ederse, sermayenin arttıralması da dahil olmak üzere gider azaltıcı ve gelir arttırıcı tedbirlerin alınmasını ister. Bu işlemlere rağmen gerekli tedbirlerin alınmadığı görülürse kuruk re'sen banka sermayesinin artırılarak, verilecek süre içinde hissedarları artırılan sermayeyi taahhüde davet eder.Verilen süre içinde sermaye artırılmazsa;
- Artırılan sermayenin Fon tarafından taahhüt edilerek ödenmesi
- İsteklisi bulunduğu takdirde başka bir banka ile birleştirilmesi veya başka bir bankaya devredilmesi
gibi mali bünyenin güçlendirilmesi ve bankanın yeniden yapılandırılması ile ilgili her türlü önlem alabilir.

4.2.2.1.4. Banka Yönetiminin Fon'a devri
Kurul, bir bankanın yönetim ve denetimini elinde buluduran ortakların banka kaynaklarını, bankanın emin bir şekilde çalışmasını tehlikeye düşürecek biçimde kendi lehlerine kullandıklarını veya bankayı bu suretle zarara uğrattıklarını tesbit ettiği takdirde ortaklık haklarını (temettü hariç) ve bankanın yönetimini Fon'a devredebilir.
Bankanın yönetimi Fona'a devredildiği takdirde;
- Yönetim ve denetimi elinde bulunduran ortak ile
- Tüzel kişi ortakların sermayenin %10'undan fazlasına sahip gerçek kişi hissedarları
en geç 7 gün içinde Mal Beyannamesi hazırlayarak bu beyannameyi Fon'a vermeleri zorunludur.
Kurumun başvurusu üzerine sözü edilen ortakların mal varlıkları üzerinde, mahkemece teminat aranmaksızın ihtiyati tedbir, ihtiyati haciz kararları alınabilir, ilgililerin yurt dışına çıkmasının yasaklanması dahi istenebilir.

4.2.2.2. Bağımsız Denetim
Bağımsız denetim, serbest meslek sahibi olarak kendi adına çalışan veya bir denetim şirketinin ortağı olan kişiler tarafından işletmelerin mali tablolarının genel kabul görmüş muhasebe ilkelerine uygunluk derecesini belirlemek amacıyla yapılan denetim çalışmasıdır.
Bağımsız denetçiler, avukatlar gibi serbest meslek faaliyeti yürüten kişilerdir. Bağımsız denetçiler de mali tablolarını denetledikleri müşterilerinden, yaptıkları iş karşılığında ücret alırlar.
T.C. Merkez Bankası Kanunu'nun 43. maddesi 3098 sayılı Kanunla değiştirildikten sonra, sözkonusu değişiklikle bankaların, mali durumlarının gözetiminin ve denetiminin sağlanması maksadıyla bağımsız dış denetleme yükümlülüğü getirilmiş bulunmaktadır. Bağımsız denetim yapacak kuruluşlar Başbakanlıkça hazırlanan bir Tebliğle belirlenmiş bulunmaktadır. Bankalar Bağımsız Denetim Kuruluşuna hazırlattıkları raporları T.C. Merkez Bankası'na göndermekle yükümlüdürler. Bağımsız Denetim raporları, bankaların mali tablolarının genel kabul görmüş muhasebe standartları yönünden denetimini kapsamaktadur.
Bağımsız denetim bir onay mekanizması değildir, mali tabloların gerçeği dürüst bi biçimde yansıtıp yansıtmadığına ilişkin denetimin görüş oluşturma sürecidir.
Bağımsız Denetim kuruluşlarınca hazırlanan denetim raporları, bankalar yeminli murakıplarınca hazırlanan raporlardan farklı niteliğe sahiptir. Denetim raporu, muhasebe standartı yönünden bankaların iç ve dış finans çevrelerinde güvenilirliklerini sağlama amacına yöneliktir. Bankalar yeminli murakıplarınca hazırlanan raporlar ise bankaların mali yapılarının tahlilini içermekte, bankaların mevcutları ile alacakları toplamı ile toplam taahhütleri arasındaki ilişkileri, bankaların taahhütlerini karşılama gücünü, özvarlıları ile diğer taahhütleri arasındaki ilişkileri, yasal yükümlülüklerini yerine getirme gücünü içermektedir. Bu nedenle, Bankalar Kanunu'nun 14. maddesinde ifadesini bulan tedbirlerin alınması ve uygulanmsı yönünden temel alınmaktadır. Murakıp raporlarına istinaden bankalar hakkında tedbirler uygulamaya konulmaktadır.

4.2.2.2.1. Bağımsız Denetçilerin Rolü ve Sorumlulukları

- Bağımsız denetçiler bankanın kendi personeli ve iç denetim sisteminin bir parçası olmamakla birlikte gerek üst düzey yönetimle yapılan toplantılar gerek iç denetimlerin iyileştirilmesine yönelik yaptıkları tavsiyeleri aracılığıyla iç denetimin niteliğinin artırılmasında önemli bir etkiye sahiptir.
- Temel amaçları bankanın yıllık bazdaki hesapları hakkında genel değerlendirme yapmak olan bağımsız denetçilerin bankanın iç denetim sisteminin güvenirliliği konusunda bilgi sahibi olması gerekmektedir. Bu nedenle, bağımsız denetçilerin kendi denetim fonksiyonlarına ilişkin zaman, kapsam ve nitelik belirlerken, bankanın iç denetim sistemini iyi anlamaları ve ne derecede güvenilir olduğunu tespit etmeleri gerekir.
- Bağımsız denetçilerin bankaların denetimindeki rolü ve uygulamaları ülkeden ülkeye değişmektedir. Birçok ülkede profesyonel denetime ilişkin standartlar, maddi hatalardan arındırılmış güvenilir finansal bilgilerin temini için dış denetimlerin planlı bir şekilde sürdürülmesini gerektirir. Bağımsız denetçiler aynı zamanda önemli işlemleri, finansal verileri ve kamuya açıklanan raporları destekleyen kayıtları incelemelidir. Banka muhasebesi ve uygulamaları hakkında bilgi sahibi olmalı, banka yönetimince yapılan önemli varsayımları ve tüm finansal raporları değerlendirebilmelidir. Bazı ülkelerde gözetim ve denetim otoriteleri bağımsız denetçilerden bankanın iç denetim sisteminin ve mali kontrol sisteminin etkinliğine ve yeterliliğine ilişkin değerlendirme talep edebilmektedir.
- Uluslararasında benzerlik gösteren bir durum ise bağımsız denetçilerin bankanın finansal hesaplarının doğru ve güvenirliliğinin tespiti için iç denetim sistemini analiz etmeleri gereğidir. İç denetim sistemine verilen önem banka ve bağımsız denetçiler açısından farklılık gösterebilir. Ancak, bankanın mali yapısındaki zayıflığın hem banka yönetimine hem de gözetim ve denetim otoritesine güvenli bir şekilde bildirilmesi gerekir. Dahası, birçok ülkede bağımsız denetçilerin değerlendirme ve raporlama prosedürlerine ilişkin olarak banka gözetim ve denetim otoritelerinin belirlediği özel kriterler bulunmaktadır.

4.3. BANKACILIKTA ETKİN VE GÖZETİME İLİŞKİN TEMEL PRENSİPLER

Bankacılıkta Etkin Gözetim ve Denetim İçin Önkoşullar

1. Bankacılık gözetim ve denetim otoritesinin amaçları ve sorumlu oldukları kuruluşlara ilişkin yetkileri açıkça tanımlanmalı, bankacılık gözetim ve denetimi konusunda faaliyetlerine ilişkin bağımsızlığı ve yeterli ölçüde kaynağı bulunmalıdır. Ayrıca, gözetim ve denetim sisteminin, bankaların kuruluş izinleri ve denetimlerinin devamlılığının sağlanmasına, güvenilir ve sağlıklı bir sistem içinde yasalara uyma zorunluluğuna ve denetim elemanlarının yasal olarak korunmasına ilişkin hükümler içeren yasal bir çerçevesi olmalıdır. Elde edilen bilgilerin gözetim ve denetim otoritelerince paylaşılması ve bu tür bilgilerin gizliliği konusuna yasal düzenlemelerde ayrıca yer verilmelidir.