muş ve böylece kırsal kesim ekonomiye entegre edilmiş ve toplum sosyal bir dinamizm kazanmıştır. Özel kesim önemli ölçüde sermayıse birikimi sağlayarak yeni teknolojilerle büyük ölçekli sanayi tesisleri kurmuştur. 1950-1959 yıllarını kapsayan on yıllık dönemde Gayri Safi Milli Hasıla ortalama % 7,2 oranında artmıştır.


1961-1980 Dönemi

Bu dönemde Türk ekonomisinde esas alınan hususları kısaca belirtmemiz
faydalı olacaktır.

1. Türkiye’de karma ekonomi sisteminin uygulanması esas alınmıştır. Buna göre gerek özel sektör ve gerekse kamu kesimi sanayi ve hizmetler sektöründe yatırım yaparak ve iktisadi büyümenin sağlanmasında gerek özel sektör ve gerekse kamu sektörü birlikte rol alacaktır.

2. Planların ekonomiye geçilmesi kararlaştırılmıştır. Türkiye’nin iktisadi büyümesi için temel alınan hedefler 15 yıllık bir süre için (1963-1977) belirlenmiştir. Bu çerçevede makroekonomik açıdan Harrod-Domar büyüme modelini esas alan beş yıllık kalkınma planları yıllık ortalama % 7 büyüme hızının gerçekleşmesini hedeflemiştir. Bu büyüme hızının sağlanması için gerekli finansmanın,reel kaynaklarından sağlanması ve enflasyonist finansmandan kaçınılması amaçlanmıştır. Ekonomik büyümenin finansman ihtiyacını karşılamak için kapsamlı bir mali reformun yapılması kararlaştırılmıştır.

3. Öngörülen iktisadi büyümeyi sağlamak için sürükleyici sektör olarak sanayi sektörü belirlenmiştir. Sanayi sektöründe yıllık ortalama büyüme hızının % 12 olması öngörülmüştür. İthal ikamesine dayalı bir sanayileşme politikasının uygulanması kararlaştırılmıştır. İthal ikamesine dayanan sanayileşme politikasının esasını iç tüketimi belli bir büyüklüğe ulaşan sanayi mallarını içerde üretecek sanayi tesislerinin kurulması ve bu sanayilerin yüksek gümrük vergileri, kotalara ve miktar kısıtlamaları ile korunması teşkil eder.

İthal ikame dayalı sanayilerin kurulmasını sağlamak için aşağıdaki politikalar uygulanır.

a.Öncelikle koruyucu dış ticaret politikası uygulanır. Böylece yeni kurulan sanayiler dış rekabete karşı korunurlar.

b. Dövizin yerli para cinsinden değerini düşük tutan bir döviz kuru politikası uygulanır. Bu kur politikası ile sanayi sektörüne kaynak aktarılır. Böylece sanayi yatırımlar için gerekli yatırım mallarını ve üretim için gerekli ara mallarını ucuz olarak ithal etmesi sağlanır. Ancak, bu uygulama sermayıse yoğun teknolojilere ağırlık verilmesi ve sanayi mallarının ihracatına önem verilmemesi sonucunu doğurur. Bu nedenle dış ticaret açığı büyür. Ekonomi zaman zaman döviz darboğazına düşer.

c.Düşük reel faiz politikası uygulanarak sanayi sektörüne kaynak aktarılır.
Böylece sanayi yatırımları teşvik edilir. Uygulanan bu politikada sermayıse-yoğun
teknolojilerin seçilmesine yol açar.

d. Sert bir kambiyo kontrolü rejimi uygulanarak ülkenin elde ettiği dövizlerin sanayi kesimine tahsis edilmesi sağlanır.

e. Genişletici para ve maliye politikaları uygulanarak üretilen sanayi ürünlerine pazar ve talep yaratılır. Böylece dünya fiyatlarına göre daha yüksek fiyatlara ve dünya standartlarına göre daha düşük kaliteye sahip içerde üretilen sanayi mallarının satılması sağlanır.

Türkiye’de 1960-1080 döneminde uygulanan ithal ikamesi sanayileşme modelinin bir özelliğini de özel sektörün tüketim malları sanayilerine ve kamu sektörünün ara malları sanayilerine yatırım yapması esası teşkil etmiştir.

Türkiye 1963-1977 döneminde büyüme ve sanayileşme politikalarında başarılı olmuş ve istikrar içinde hızlı bir iktisadi büyüme sağlanmıştır. 1963-1977 arasındaki on beş yıllık döneminde yıllık ortalama büyüme hızı % 6,5 olmuştur. Sanayi sektörünün yıllık ortalama büyüme hızı ise % 9,5 olarak gerçekleştirilmiştir. Bu dönemde özel sektör özellikle tüketim malları sayesinde büyük miktarda yatırım yaparak, yeni sanayi tesisleri kurmuştur. İplik sanayi, dokuma ve giyim sanayi, gıda sanayi, dayanıklı tüketim malları sanayi dallarında özel sektörün önemli atılım yaptığı görülmektedir. Kamu kesiminin ise ara malları sanayi sektörlerinde büyük miktarda yatırım yaptığı görülmektedir. Kamu sektörü demir-çelik sanayi, çimento sanayi ve petrokimya sanayi dallarında yeni sanayi tesisleri kurmuştur.

1978-1983 yıllarını kapsayan Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı uygulamada başarılı olamamıştır. Türk ekonomisi 1978 yılından itibaren gerileme sürecine girmiştir. Birinci olarak siyasi istikrarsızlık nedeni ile devlet yönetiminin etkinliğini kaybetmesi sonucunda kamu kesimi finansman açıkları giderek büyümüştür. Bu açıklamaların T.C. Merkez Bankası kaynaklarından finanse edilmesi Türk ekonomisinde ciddi enflasyonist baskılar yaratmıştır. 1976 yılında % 15olan enflasyon oranı 1978 yılında % 53’e, 1979 yılında % 81’e ve 1980 yılında% 107’e yükselmiştir. Diğer taraftan ithal ikamesine dayalı olarak gelişen sanayi malları ihracatında bir gelişme olmadığından Türk ekonomisinde giderek döviz darboğazı ortaya çıkmıştır. Bunun yanında 1979 yılında yaşanan petrol şoku, yani petrol fiyatlarının hızla artması Türk ekonomisini tam bir darboğazına sokmuştur. İmalat sanayinin gereksinme duyduğu ara malların ve yatırım mallarının ithal edilememesi sanayi üretiminde önemli düşüşlere yol açmıştır. Bunun sonucunda büyüme hızı 1978 yılında % 3’e düşmüştür. 1979 ve 1980 yıllarında Gayri Safi Milli Hasıla azalmıştır. Nitekim büyüme hızı 1979 yılında % -0,3 ve 1980 yılında %-1,1 olarak gerçekleşmiştir. Sanayi sektörünün büyüme hızları ise 1979 yılında % -5,3 ve 1980 yılında % -5,4 olmuştur. Türk ekonomisinde 1979 ve 1980 yıllarında ciddi bir stagflasyon yaşanmıştır.


1980-2000 Dönemi

Karma ekonomiyi ve planlamayısı esas alan ve ithal ikamesine dayanan büyüme ve sanayileşme politikaları Türk ekonomisinin büyük bir krize girmesi nedeniyle 1980 yılından itibaren terk edilmeye başlamıştır. 24 Ocak 1980 tarihinde uygulamayısa konan ekonomik tedbirlerle başlayan süreç içinde serbest piyasa ekonomisini esas alan ve dışa açık ve ihracata dönük bir büyüme ve sanayileşme politikası uygulanmayısa başlanmıştır.

Dışa açık ve ihracata dönük büyüme ve sanayileşme stratejisini gerçekleştirmek için aşağıdaki tedbirler uygulanmayısa konmuştur.

1.Kaynak dağılımında planlama yerine fiyat mekanizmasına ağırlık verilmiştir. Piyasa ve fiyat mekanizmasına işlerlik kazandırmak için fiyat kontrolleri kaldırılmış ve fiyatların arz ve talep şartlarına göre piyasada belirlenmesi esas alınmıştır.

2.Türk ekonomisinde tasarrufların teşviki ve kaynakların daha etkin kullanılmasını sağlamak için reel faiz politikasının uygulanmasına geçilmiştir. İstanbul Menkul Kıymetler Borsası faaliyete geçmiştir. Para ve sermayıse piyasaları giderek serbestleştirilmiştir.

3.İhracatın teşviki, kaynakların ihracata dönük sanayilere aktarılması ve yatırımlarda ülkenin faktör donanımına uygun teknolojilerin seçilmesi için esnek ve gerçekçi kambiyo kuru politikasının uygulanmasına geçilmiştir.

4.Sanayinin dış rekabete açılmasını sağlamak için serbest dış ticaret politikası uygulanmayısa başlanmıştır. Kotalar, miktar kısıtlamaları kaldırmış ve gümrük vergileri düşürülmüştür. Böylece, iç sanayi dış rekabete açılarak üretimde verimliliğin ve kalitenin firmalarca esas alınmasına önem verilmiştir. Türkiye 1Ocak 1996 tarihinde Gümrük Birliği’ni uygulamayısa başlamış ve Türk sanayi bütünü ile dış rekabete açılmıştır. Gümrük vergileri ve fonlar Avrupa Birliği’ne üye ülkelere sıfırlanmıştır. Üçüncü ülkelere çok düşük oranlara sahip Avrupa Ortak Gümrük Tarifesi uygulanmayısa başlanmıştır. Ayrıca Avrupa Birliği’ne üye olmayısan Romanya, Macaristan, Polonya, Litvanya, İsrail, Çek Cumhuriyeti gibi çeşitli ülkelerle serbest ticaret anlaşması imzalanarak dış rekabetin kapsamı genişletilmiştir.

5.Giderek serbest kambiyo rejimine geçilmiştir. 1989 yılında kambiyo rejimi bütünü ile serbest hale getirilmiş ve sermayıse hareketleri bütünü ile serbest bırakılmıştır. Böylece Türk para ve sermayıse piyasalarının dünya para ve sermayıse piyasaları bütünleşmesi sağlamıştır. Türk parası cari işlemlerde ve sermayıse işlemlerinde konvertibl hale getirilmiştir.

6.Yatırım politikası değiştirilmiş ve devletin alt-yapı yatırımları yapması ve sanayi yatırımlarından çekilmesi uygulaması başlatılmıştır. 1983-1990 yılları arasında enerji, haberleşme ve ulaştırma alt-yapı yatırımlarında büyük artış olmuştur.

7.Ekonomide verimliliğin artırılması, devletin sanayiden çekilerek piyasa ekonomisine işlerlik kazandırılması için özelleştirme başlatılmıştır. Ancak, Türkiye özelleştirme konusunda başarılı olamamıştır. Yasal düzenlemelerin yapılması gecikmiş ve çeşitli kesimler özelleştirmeye direnmişlerdir.

8.Yeni teknolojilerin getirilmesi ve yeni ihracat pazarlarının kazanılması için doğrudan yabancı sermayıse yatırımları teşvik edilmiştir. Ancak, bu konuda gerekli gelişme sağlanamamıştır. Türkiye’de ekonomik istikrarın sağlanamaması, bürokrasi ve giderek artan yolsuzluk ve suistimaller yabancı sermayıseyi olumsuz yönde etkilemiştir.

Uygulanan bu politikalar sonucunda Türk ekonomisi 1981-1990 yılları asında ortalama yılda % 5,3 oranında büyümüştür.Aynı yıllarda sanayi sektörünün yıllık ortalama büyüme hızı % 7,1 almıştır.

1990’lı yıllarda Türkiye’de ortaya çıkan siyasi istikrarsızlık Türk ekonomisi üzerinde olumsuz etkiler yapmıştır. Ekonomi yönetimi Türk ekonomisinde fiyat istikrarını sağlayacak ve Türk ekonomisinin sağlıklı büyümesine imkan verecek ekonomik tedbirleri uygulamayısa koyamamıştır. Gerekli yapısal düzenlemeler yapılamamış ve enflasyonu kontrol altına alacak para ve maliye politikaları uygulanamamıştır. Kamu kesimleri açıkları 1990’lı yıllarda giderek büyümüştür. Gayri Safi Milli Hasıla’nın % 15’ine varan büyük kamu açıkları iki şekilde finanse edilmiştir.

a. Kamu açıklarının bir kısmı borçlanma ve finanse edilmiştir. Devletin para ve sermayıse piyasalarından büyük miktarda finansman fonu talep etmesi reel faiz hadlerini yükseltmiştir. Bunun sonucunda özel yatırımlar olumsuz yönde etkilenmiştir.

b. Kamu açıklamalarının bir kısmı Merkez Bankası kaynaklarından finanse edilmiştir. Bunun sonucunda parasal genişleme ortaya çıkmış ve buna bağlı olarak enflasyon giderek yükselmiştir. Enflasyon gelir dağılımını bozmuş ve kaynakların etkin kullanımını olumsuz yönde etkilemiştir.

Bütün bu olumsuz gelişmeler sonucunda 1990’lı yıllarda ekonomik büyüme hızı azalmış ve sanayileşme yavaşlamıştır. 1991-2000 yılları arasında ortalama büyüme hızı % 3,6 olarak gerçekleşmiştir. Sanayinin büyüme hızı % 4,5 olmuştur. Türk ekonomisi 1994 yılında önemli bir ekonomik kriz yaşamış ve Türk ekonomisinde ilk olarak konjonktürel işsizlik ortaya çıkmış ve takriben 500 000 kişi işini kaybetmiştir. 1994 yılında ekonomi % 6 oranında küçülmüştür.

1980-2000 döneminde ekonominin dışa açılması yönünde önemli bir başarı elde edilmiştir. 1979 yılında 1,4 milyar dolar olan ihracatımız 2000 yılında 28 milyar dolara ulaşarak 20 kat artmıştır. Sanayi ürünlerinin ihracat içindeki payı 1979’da % 45 iken bu oran 2000 yılında % 90’a yükseltilmiştir. Bu veriler dışa açık ve ihracata dönük sanayileşme politikasının başarılı olduğunu göstermektedir.

Son olarak 1923-2000 yılları arasında Türk ekonomisinin yapısında meydana gelen değişimi belirtmek faydalı olacaktır. 1923 yılında Gayri Safi Milli Hasıla içinde Tarım sektörünün payı % 70, hizmet sektörünün payı % 24 ve sanayi sektörünün payı % 58’dir. 1923 yılında toplam istihdam içinde tarımın payı % 80, hizmet sektörünün payı % 16 ve sanayi sektörünün payı % 4 dolayında bulunuyordu. Bugün toplam istihdam içinde tarım sektörünün payı % 35, hizmet sektörünün payı % 45 ve sanayi sektörünün payı % 20’dir. Satın alma gücü paritesine göre 2000 yılında Türkiye’nin Gayri Safi Milli Hasılası 400 milyar dolar ve kişi başına düşen gelir 6200 dolardır.


Bütün bu gelişmeler Cumhuriyet döneminde çeşitli çalkantı ve yetersizliklere rağmen genel olarak iktisadi büyüme ve sanayileşmede önemli başarılar elde edildiğini göstermektedir.