Göktürkler


Ilk defa Türk adini tasiyan Türk devletidir. Göktürkler, Türklerin atli uygarlik ya da bozkir uygarligindan yerlesik uygarliga geçis döneminde, Türk boylarinin basina geçerek hüküm süren bir hakan sülâlesidir (552-745). Kurduklari devlete de Göktürk Devleti denir.

Baskentleri Orta Asya'da Karakurum yakininda Ötüken kentiydi. Devlet baskanlarina «kagan», hakan soyundan olanlara «tigin» derlerdi. Devletin kurulusunda kagan, Bumin'di. Ülkenin dogu kesimini yönetiyordu. Bati kesiminde ise kardesi Istemi Kagan vardi, ama gelenege göre o, dogu kaganina bagliydi.

Bumin öldügünde yerine ogullarindan biri degil, Istemi Kagan geçti. Göktürkler, saltanati Avarlarin elinden alarak devletlerini kurmuslardi. Bu iki kagan ve onlarin ogullari zamaninda Göktürkler, doguda Kingan Daglari'ndan batida Demirkapi'ya kadar bütün Orta Asya'ya egemen oldular. Iran Sasani hükümdari Hüsrev Nusirevan ile anlasarak Çin ipek ticaret yollarim ellerine geçirdiler. Türk egemenliginin batida yayilmasinda ve Bati Türkistan Türkmenlesmesinde önemli rol oynadilar.

VII. yüzyilin ilk çeyreginde bir durgunluk geçiren Göktürkler, Kutlug Ilteris Kagan zamaninda yeniden canlilik gösterdiler. Ama bu sirada dogudaki Çin tehlikesine, batidan gelen ve Sasani egemenligine son veren bir de Arap tehlikesi eklendi.

VIII. yüzyilin baslarinda, 706'da Kapagan Kagan komuta ettigi Türk ordusu Çinlileri yenerek Türk devletinin durumunu düzeltirken, batida Kültigin Kagan ordusuyla Buhara yakinlarina kadar ilerledi (707). Böylece Türkler batida Araplarla karsi karsiya" geldiler.

Kapagan Kagan 716'da ölünce ogullariyla yegenleri Bilge ve Kültigin arasinda iktidar mücadelesi basladi. Yegenler bu savasi kazandilar ama, ayrilikçi Türk boylari ve Çinlilerle uzun uzun ugrasmak zorunda kaldilar. Kültigin 731'de, agabeyi Bilge Kagan ise 734'te öldüler. Genis bölgeyi elde tutmak iyice güçlesti. Arap baskisina doguda Mogol baskisi eklenince iç ayriliklarin da etkisiyle Göktürk Devleti son buldu (745).

Uygarlik

Göktürkler dönemi, Türklerin bozkir göçebe uygarligindan yerlesik tarim uygarligina geçis dönemidir. Bu dönemde hayvanciligin yani sira tarim da yapilmis, etrafi duvarlarla çevrili kentler meydana getirilmistir.

Kaya resimlerinden anlasildigina göre Göktürkler deri veya keçe çizme ve uzun kaftan giyerlerdi. Savasirken baslarina tulga geçirir, uzun ve egri kiliçlar kullanirlardi.

Göktürklerin, Türk dilinin özelliklerine uygun bir yazilari vardi. 38 harften olusan Göktürk alfabesinde satirlar sagdan sola yazilirdi. Bu alfabe ile yazilmis olan Orhon ve Yenisey yazitlari Türk dilinin VII. yüzyilda gelismis bir kültür dili oldugunu gösterir.

Göktürkler Türklerin ulusal dini olan Samanliga bagliydilar. Basta Gök Tanri olmak üzere doga güçlerine taparlardi. Hakanin hizmet yetkisini Tanri'dan aldigina inanilir, bu görevi iyi bir sekilde yerine getirmesinin de bir Tanri buyrugu oldugu kabul edilirdi.

Yazitlardan anlasildigina göre Göktürklerde ölen bir kimsenin ruhunun bir kus gibi uçup gittigine inanilir ve onun için «yug» denilen törenler yapilir, ardindan agitlar yakilirdi.

Bilge Kagan Yaziti

Bilge Kagan ölümünden sonra oglu tarafindan diktirilmis (735), yazisini da yegeni Yollug Tigin yazmistir. Yazit, piramit biçiminde büyük bir tas kütlesi üzerindedir. Tasin dogu cephesinde 41, dar olan kuzey ve güney cephelerinde 15'er satir vardir.

Bati cephesindeki yazilar Çincedir. Asil metin ve bugünkü sekil olarak yazittan bir örnek: «Üze kök tengri asra yagiz yir kilmdukda ikin ara kisi ogli kilinmis. Kisi oglinda üze eçüm apam Bumin Kagan istemi Kagan olurmis. Olurupan Türk budunung ilin törüsin tuta birmis, iti birmis». (Üstte mavi gök, altta kara yer yaratilinca, ikisi arasinda insanoglu yaratilmis, insanoglunun üzerine atalarim [babam ve dedem] Bumin Kagan ve istemi Kagan tahta geçmisler. Oturmuslar, Türk milletinin ülke ve kanunlarini idare ve tanzim etmisler).

Orhon ve Yenisey Yazitlari

Mogolistan, Sibirya ve Yedisu eyaletlerinde, Orhon ve Yenisey irmaklari yöresinde bulunan bu Türkçe yazitlar, Türklerin devlet anlayisi, yurt sevgisi, devlet görevlilerinin sorumluluklari v.b. konularda da açiklamalar yapar. Orhon'dan Tuna'ya, Yakutistan'dan Gobi'ye kadar olan bölgeye yayilarak, bu bölgenin Türk kültürünü meydana getiren bu yazitlarin ilk zengin grubunu Kuzey Mogolistan yazitlari olusturur.

Bu gruba giren Ongin, Kuli-Çur, Selenga, Karabalasagun, Suci v.b. yazitlarindan baska, büyüklükleri bakimindan su üç yazit çok önemlidir: Bilge Kagan tarafindan 732'de diktirilen Kültigin yaziti, Bilge Kagan oglu tarafindan 735'te diktirilen Bilge Kagan yaziti ve Tonyukuk'un ihtiyarlik yillarinda bizzat diktirdigi (720-725) Tonyukuk yaziti. Diger gruplarda söyle siralanabilir: Yenisey havzasi yazitlari, Altay yöresi yazitlari, Lena ve Baykal yöresi yazitlari, Dogu Türkistan yazitlari, Orta Asya yazitlari, Dogu Avrupa yazitlari.