Lidya Uygarligi



(M.Ö. 700-300) Bati Anadolu'da Gediz ve Küçük Menderes yörelerinde oturan bu halkin nereden geldigi kesin olarak belirlenememistir. Antik dönem yazarlari onlarin güneydeki Karyalilar ile kuzeydeki Mysialilar ve Frigler ile akraba olduklarini söylerler. Hint-Avrupa karakterli bir dilleri olan Lidyalilarin Bati Anadolu'da M.Ö. 2. binyilin ikinci yarisindan itibaren varolduklari kabul edilmektedir. En ileri dönemlerindeki krallari asagida verilmektedir :

Gyges M.Ö. 680-652
Ardys M.Ö. 652-625
Sadyattes M.Ö. 625-610
Alyattes M.Ö. 610-575
Kroisos M.Ö. 575-546

Lidya'nin parlamasinin nedeni bölgede bulunan altin madenleriydi. Bu madenin M.Ö. 7. yüzyilin basindan beri Sardes'te isletilmeye baslamasi Lidya'lilari zenginlestirmis ve güçlendirmisti. Lidya'nin Anadolu'daki uygarliga katkisi daha çok ekonomi dalinda olmustur. Altin sikkeler basarak ticaretteki degis-tokus usulünü deger ekonomisine çevirmislerdir.

Lidya tarihinin bazi dönemlerinde Frigleri de yikan Kimmerlerin saldirisina ugradi ve Sardes kenti Kimmerlerle birlikte yine göçebe bir topluluk olan Trerler tarafindan da yagmalandi. Ayrica Medler ve Perslerle de çesitli kez savaslar yapmislardir. M.Ö. 28 Mayis 585 günü Medlerle yapilan savas sirasinda günes tutulmasi meydana gelmis ve savas böylece sona ermistir. Lidya devletine son veren Pers krali Kyros olmustur.

Lidya soylulari ölülerini, Friglerdeki gibi tümülüslere gömüyorlardi. Bu tümülüsler Sardes'in kuzeyinde Marmara Gölü kiyisinda yer alirlar. Bunlardan 355 m. çapinda ve 61 m. yüksekligindeki tümülüs Anadolu'daki en yüksek yigma mezar örnegidir. Çok zengin olan Anadolu mozayiginde sözü edilmesi gereken ve bugün de izlerine rastladigimiz baska uygarliklarda vardir.

Demir Çaginda incelenmesi gerekenler arasinda Karia ve Lykia uygarliklarini sayabiliriz. Hint-Avrupa ailesinden olan dilleri Hitit öncesi ögeler tasimaktadir. Karialilarin daha önceleri Bati Anadolu'da yerlesmis olduklari bilinen Leleglerden, Lykia'lilarin ise Luvilerden geldikleri sanilmaktadir. Lykia uygarliginin en özgün örnekleri arasinda kayalara oyulmus anitlar yer almaktadir.

Lidya devletinin M.Ö. 546 yilinda son bulmasiyla Iranlilar Ege Denizi kiyilarina kadar tüm Anadolu'yu ellerine geçirdiler. Pers egemenligi M.Ö. 333 yilina degin sürdü. Bu dönemden sonra yerli kültür gelisiminin yerini Batidan gelen yeni etkiler ve bunun sonucunda ortaya çikan bir kültür almaya basladi.

LIDYA TARIHI

Kökenleri konusunda kesin birsey söylenilemeyen Lidyalilar'in oturduklari yerlere MÖ 2. Bin yildan önce geldikleri bilim adamlarinin ortak görüsüdür. Dilleri nedeniyle Hint-Avrupa kökenli olduklari düsünülmektedir. Sonralari Lidce konusan bu halk kütlesinin MÖ 2000 ya da daha erken bir tarihte Hititler'den ayrildigi sanilir. Buna karsilik Lidya'da hiç olmazsa Kalkolitik çagdan baslayarak yerli bir halk kitlesinin oturdugu kesindir.

Lidyali'lar yerli halkla kaynasmis gibidir. Herodotos'tan ögreniyoruz ki "Yunanlilarin Lidya diye bildikleri ülkede eskiden ,Maionlar adinda, Lidlerden farkli, ama onlara tümüyle yabanci olmayan baska bir halk yasardi. Lidler, Maionlari yenip topraklarini alinca onlar da ya denizi geçip batiya kaçtilar ya da kalip yenenlere boyun egdiler".

MÖ 7.yy'in ilk yarisi içinde birdenbire parlayan Lidya kralligi, Önasya dünyasinin en ilginç kültürlerinden biridir. Bu krallik ne tam anlamiyla dogulu, ne de tam anlamiyla batili devletlere benzer; her iki blogun siyasal ve kültürel etkilerinden olusmus yeni bir Anadolu Kralligidir. Kaynaklara göre Lidya'da üç ayri sülale hüküm sürmüstür: Atyadlar, Heraklidler(Tylonidler) ve Mermnadlar.

Herodotos'a göre Atyadlar sülalesi Atys'in oglu Lydos ile baslar fakat Lydos'tan sonra krallarin siralari ve hatta adlari bile kesin degildir. Bu da 2.bin yilin ikinci yarisi içinde yasanmis olmasi gereken Atyad sülalesi krallarinin gerçekte var olmadigi, tüm eski çag toplumlarindaki gibi, Lidyalilar'in çok eski bir geçmise sahip olma istedikleri sonucunda ortaya çiktigi fikrinin olusmasina neden olmustur. Ama bu hanedana ait bir kral adi 'Meles' Hitit kayitlarinda geçmektedir.

Sardes'te yapilan kazilar Son Tunç Çagi'nda (MÖ 1400-1200) Lidyalilar'in, Yunanistan'dan gelip Bati Anadolu'ya yerlesen Mikenlerle ticaret yaptiklarini ortaya çikarmistir. Ayrica Hitit arsivlerine göre Hitit Imparatoru Tudhaliya IV (MÖ 1250-1220) "Assuwa Konfederasyonu" adiyla birleserek kendine karsi gelen bir takim devletlere sefer yapmis, bu ülkeleri yikima ugratmistir. Nitekim arkeolojik kazilar 2.bin yilin sonlarinda bir düsman güç tarafindan yakilip yikildigini göstermistir.

Atyadlar'i izleyen Heraklidler sülalesi Lidya'da 505 yil egemen olmustur. Baslangici MÖ 1192 yillarina uzanir. Bu tarih yeni Hint-Avrupa kabilelerinin Bogazlar yoluyla Anadolu'ya göç ettikleri ve Büyük Hitit Impartorlugu'nun ortadan kalktigi yillardir. Bu sülaleye Grekler'ce tanri Herakles'le iliskiye getirelerek "Heraklidler", Lidyalilarca kahramanlari Tylos ya da Tylon'un adindan "Tylonidler" adi verilmistir. Tylon'un Bati Anadolu'ya yeni gelen Hint-Avrupa'li Thraklar'in bir boyunca getirilmis olmasi olasidir.

Heraklidlerin daha önce bahsettigimiz Maionlar'a esitligi ve Demir Çagi'nin baslarinda Sardes'e "Hyde", ülkeye de "Maionia" adini verdikleri öne sürülmüstür. Çünkü son Heraklid krali Kandavles'in adinin Maionca oldugu kabul edilmektedir. Ayrica MÖ 1000 yillarinda Maionia denilen Lidya' da çanak-çömlekçilikte yeni bir boyali geometrik biçim meydana gelmistir ve bu Demir Çag Lidyasinda yüksek bir kültür ve artistik faaliyet oldugunun kanitidir.

Daha sonra Mermnadlar denen hanedanin ilk krali Gyges'in MÖ 685 yilinda Lidya tahtina çikisiyla ilgili oldukça heyecanli asil öykü baslar. Karisinin güzelligine hayranligini kanitlama derdindeki Kandavles'in kuskulu dostu Gyges'e yatmaya hazirlanan karisini gizlice seyrettirmesi ve çok kizan Kraliçe'nin kocasini öldürsün diye Gyges'i gizliden gizliye zorlamasiyla Gyges Kandavles'i öldürür ve kraliçeyle evlenerek tahta geçer. Böylece 141 yil sürecek olan Mermnad egemenligi baslar.

Lidyalilar eski Önasya' da birinci derecede önem kazandilar ve özgün eserler yarattilar. (MÖ 587-546) sirayla Gyges, Ardys, Sadyattes, Alyattes ve Kroisos Lidya devletini yönettiler. Bu dönemde Lidya'nin zenginlesmesi ve güçlenmesi de altin madeninin bulunmasi, islenmesi ve ticaretin yapilmasi çok önemli bir faktördür. Bu saydigimiz krallarin ilk adimda, güç politikasinin silahi olarak ekonomik kaynaklari kullandiklari sanilir. Ilk sikkelerin ortaya çikisinin asker ücretlerinin ödenmesiyle ilgili oldugu bile düsünebilir.

Gyges tarihe geçince Yunan kentlerine karsi askeri girisimlerde bulundu ve kuzeyden gelen Kimmer tehlikesiyle ugrasti. Ve onlari yenilgiye ugratti. Fakat ikinci Kimmer saldirisina dayanamayacak Sardes'in yikimiyla sonuçlanan savasta öldü. Bu dönemde Yunanistan'la ticaret iliskileri çok gelismistir.

Gyges'ten sonra gelen krallar döneminde de Kimmer akinlari devam etti. Fakat bunlara karsi Lidya devleti çok iyi direndi ve bu da ekonomisinin ne denli güçlü oldugunu gösterir. Yine Gyges'ten sonra gelen krallar Yunan kent devletlerine saldirilar düzenlediler. Alyattes Lidya tarihinin en büyük kisisi ve Mermnad hanedaninin en etkin kralidir. Bati And kiyilarini ele geçirdi ve Bati And'in kuzey kismini elinde bulunduran Kimmerleri Kizilirmak'in ötesine sürdü ve bu sayede Lidya Kralligi'nin gücü yeni boyutlara ulasti.

Kuzeyli barbarlardan zara görüp zayiflayan Phrygia Lidya'ya baglandi.Bu dönemin önemli olaylarindan biri de nedeni pek bilinmeyen Lidya-Med savasidir. Sonuçta Kizilirmak her iki devlet arasina sinir kabul edildi. Alyattes Lidyalilar'la Grekler arasindaki iliskilere çok deger verdi; Miletos'ta iki tapinak insa ettirdi; Delphi'deki kehanet merkezine armaganlar yolladi; Korint tirani Periandros ile dostluk iliskileri kurdu. Bu kraldan itibaren Grek etkisi açik bir sekilde görülmeye baslar, Hellenlesme bunu izleyen dönemlerde büyük bir hiz gösterir.

MÖ 560 yilinda oglu Kroisos basa geçti ve babasindan devraldigi güçlü ve zengin devlet sayesinde ününü tüm eski çag dünyasina duyurdu. Içerdeki taht kavgasini sona erdirdikten sonra Ephesos'a yöneldi ve tüm Grek kentlerine egemen oldu. Ephesos'taki Artemis tapinagini tekrardan insa ettirdi. Kroisos döneminde Lidya devleti zenginliginin ve kültürel gelisiminin doruguna ulasti. Dillere destan zenginligi kaynagini bagli bölgelerden alinan haraçlar, ticari gelirler ve ülkenin dogal zenginliklerinden aliyordu.

MÖ 6.yy'in ortalarinda beliren Pers tehlikesini gören ve önlemler alan Kroisos Sardes yakinlarina gelen Pers ordusuyla karsilasti ve yenildi. Sonuçta Iranlilar tüm Anadolu'ya hakim oldular ve Lidya devleti tarih sahnesinden silindi.