Ses OLayLarı

[eLanuR]

SES OLAYLARI

a) Ses Türemesi

1.Ünlü Türemesi
2.Ünsüz Türemesi

b) Kaynaşma

c) Ses Düşmesi

1.Ünlü Aşınması
2.Ünlü Düşmesi
3.Ünsüz Düşmesi

ç) Ses Benzeşmesi

1.Sert Ünsüzlerin Benzeşmesi
2.Dudak Ünsüzlerinin Benzeşmesi
3.Sert Ünsüzlerin Yumuşaması
4.Ünlü Daralması

d) Ulama


BAŞLICA SES OLAYLARI

a) Ses Türemesi

1. Ünlü Türemesi: Bazı sözcükler pekiştirilirken araya bir ünlü girebilir.Bu olaya “ünlü türemesi” denir. Çoğu yabancı kelimelere ait olmak üzere dört türlü ünlü türemesi görülür:
 İki ünsüzle başlayan ve yabancı dillerden geçen bazı sözcüklerin başında ünlü türemesi olur.
Örnek : stasyon  istasyon
statistik  istatistik
 Tek heceli yabancı asıllı sözcükleri, Türkçe’nin yapısına uydurmak için ünlü türetilir.
Örnek : akl  akıl sabr  sabır
fikr  fikir emr  emir
 Pekiştirme sıfatlarında görülür.
Örnek : sap-a-sağlam  sapasağlam yap-a-yalnız  yapayalnız
güp-e-gündüz  güpegündüz çep-e-çevre  çepeçevre
 Küçültme sıfatlarında görülür.
Örnek : az-ı-cık  azıcık bir-i-cik  biricik
dar-a-cık  daracık
2.Ünsüz Türemesi :
 İsim soylu sözcüklerle birleşen bazı yardımcı eylemlerde görülür.
Örnek : af + etmek  affetmek ret + etmek  reddetmek
his + etmek  hissetmek
 Türkçe kökenli sözcüklerde iki ünlü yan yana bulunmadığından bazı alıntı kelimelerde ünlüler arasında “y,v” sesleri türemiştir.
Örnek : fiat  fiyat faide  fayda
zaif  zayıf
b) Kaynaşma :
Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana bulunmaz. Bu yüzden ünlü ile biten sözcüklere ünlü ile başlayan bir ek gelirse, araya y, s, ş, n harflerinden biri girer. Bu olaya kaynaşma; araya giren y, s, ş, n harflerine de kaynaştırma harfleri denir.
Örnek : masa  masa-y-ı  Ünlü ile biten sözcükler –i ve –e
Ayşe  Ayşe’-y-e hal eklerini aldığı zaman y kaynaştırma
ünsüzü kullanır.

dinle-ici  dinleyici  Yapım ekleri ile sözcük türetilirken y
bekle-en  bekleyen kaynaştırma ünsüzü kullanılır.

iste  isteyeceğim  Eylem çekimlerinde y kaynaştırma
oku  okuyacağım ünsüzü kullanır.
uyu  uyuyacağım

Örnek : iki – er  ikişer  Sayılara üleştirme anlamını –er eki
altı - ar  altışar katar.Ünlü ile biten sayılara –er eki, ş ile
yedi – er  yedişer bağlanır.
yirmi – er  yirmişer

Örnek : dedemin tarla-s-ı  İsim tamlamalarında, tamlanan eki,
masa örtü-s-ü -i den önce s kaynaştırma ünsüzü
Onur’un sıra-s-ı kullanılır.

Örnek : kedi-n-in kuyruğu  İsim tamlamalarında, tamlayan eki, -in
kapı-n-ın kolu den önce n kaynaştırma ünsüzü kullanılır.
ütü-n-ün sapı

NOT : İsim tamlamalarında, tamlayan ekinden önce n; tamlanan ekinden önce s kaynaştırma ünsüzü kullanılır.
Örnek : tamlayan tamlanan
pencere-n-in perde-s-i
 Su ve ne sözcükleri bu kurala aykırıdır.
Örnek : su-y-un tadı Tamlayanda da, tamlananda da araya y
çeşme su-y-u kaynaştırma harfi girdi.
ne-y-in tadı

Örnek : ceketin düğme-s-i-n-de  isim tamlamalarında tamlanan eki
masa örtü-s-ü-n-den ile hal eki arasında n kaynaştırma
demir kapının zincir-i-n-e harfi kullanılır.

Örnek : bu  bunu  Bu, şu, o adılları ile, aldıkları ek arasına n
şu  şunu kaynaştırma harfi kullanılır.
o  onu

c) Ses Düşmesi
1. Ünlü Aşınması : Ünlü ile biten sözcük, ünlü ile başlayan başka bir sözcükle birleştiği zaman, Türkçe’de iki ünlü yan yana bulunamadığından ünlülerden biri aşınarak düşer.
Örnek : ne + için  niçin kahve + altı  kahvaltı
ne + asıl  nasıl ne + olur  n’olur
pazar + ertesi  pazartesi
hoca + hanım  hocanım
2. Ünlü Düşmesi : Dilimizde iki heceli bazı kelimeler, ünlü ile başlayan bir ek aldığında, ikinci hecedeki dar ünlü düşer.Buna ünlü düşmesi denir.Bu düşmenin sebebi orta hece ünlüsünün vurgusuz olmasıdır.

Örnek : ağız-ım  ağzım azim  azmi
hüzün  hüznü çevir(mek)  çevril(mek)
 Bazı sözcüklerde, isimden fiil ya da fiilden isim türetme ekleri alırken son hecede yer alan ünlünün düştüğü görülür.
Örnek : sarı-ar  sarar(mak) kavur-(u)l  kavrul
kıvır-ım  kıvrım ayır-ım  ayrım
3. Ünsüz Düşmesi : -cik, -cek küçültme ekleri, k ünsüzü ile biten sözcüklerin sonuna eklendiğinde, k ünsüzü düşer.
Örnek : yumuşak-cık  yumuşacık sıcak-cık  sıcacık
çabuk-cak  çabucak minik-cik  minicik
Örnek : ufak-( )l  ufalmak  Türeme sırasında da ünsüz
yüksek-( )l  yükselmek düşebilir.
küçük-( )l  küçülmek

ç) Ses Benzeşmesi
1. Sert Ünsüzlerin Benzeşmesi : Sert ünsüzlerden (p, ç, t, k, s, ş, f, h) sonra gelen süreksiz yumuşa ünsüzleri (c, d, g) sertleşerek ç, t, k’ ye dönüşür.Bu duruma sert ünsüzlerin benzeşmesi denir.
Örnek : simit-ci  simitçi sus-gun  suskun
balık-ci  balıkçı kitap-cı  kitapçı
ağaç-da  ağaçta piş-gin  pişkin
2. Dudak Ünsüzlerinin Benzeşmesi : n diş ünsüzü p ve b dudak ünsüzleri önünde m dudak ünsüzüne döner. Bu karşılaşma Türkçe kelimelerde nadir olur.Yabancı dillerden kelimeler ise bu kurala uygun olarak gelmişler veya Türkçe’de ona uymuşlardır.
Örnek : anbar  ambar konposto  komposto
tenbel  tembel trampet gibi.
 Özel isimler ve birleşik isimler bu kurala uymaz.
Örnek : Safranbolu, binbaşı, onbaşı, sonbahar...
3. Sert Ünsüzlerin Yumuşaması : Sözcük sonlarındaki süreksiz sert ünsüzler “ p, ç, t, k “ , sesli ünlüyle karşılaşınca yumuşayarak “ b, c, d, g (ğ) ” –ye dönüşür.Buna sert ünsüzlerin yumuşaması denir.
Örnek : topaç-ı  topacı taç-ı  tacı
dolap-ın  dolabın kap-a  kaba
yoğurt-u  yoğurdu geçit-in  geçidin
kayık-ı  kayığı renk-i  rengi
 Tek heceli birçok sözcük bu kurala uymaz.
Örnek : ip / ipi saç / saçı
et /eti kürk / kürkü
 Dilimize yabancı dillerden katılan kimi sözcüklerde yumuşama olmaz.Bu sözcükler Türkçe’ye özgü olan yumuşama kuralına uymaz.
Örnek : ahlak / ahlakın sepet / sepeti
aşk / aşkı gayret / gayreti
 Özel adlar kural dışıdır.
Örnek : Atatürk’ün Sinop’u
Kızılırmak’ı Karabük’e
NOT : Yumuşama olayı, bazı özel adlarda, seslendirme sırasında uygulanır.”Kızılırmağı”, “Sinobu” diye seslendiririz.Ancak bu yazıda gösterilmez.
 Eylem tabanlarının sonlarında bulunan kimi sert ünsüzler bu kurala uymaz.
Örnek : geç (-mek)-im  geçim
yap (-mak)-ı  yapı
bak (-mak)-ım bakım
gerek (-mek)-en  gereken
 Eylemlerden “–( )t” ekiyle ad yapılmış sözcüklerin bazılarında yumuşama olmaz.
Örnek : taşı (-mak) -t  taşıt-ı  taşıtı
yak (-mak)-(ı)t  yakıt-ı  yakıtı
4. Ünlü Daralması : -yor eki eklendiği sözcüklerin sonundaki a,e düz-geniş ünlülerini darlaştırarak, onları ı, i, u, ü ünlülerine dönüştürür.
Örnek : sakla-yor  saklıyor kokla-yor  kokluyor
gitme-yor  gitmiyor dile-yor  diliyor
 Kaynaştırma ünsüzlerinden y, kendinden önceki a,e ünlülerini konuşmada daraltır; bu durum yazıda gösterilmez.
Örnek : gelme-y-en  gelmeyen  gelmiyen (okunuşu)
ağla-y-an  ağlayan  ağlıyan (okunuşu)
bilme-y-erek  bilmeyerek  bilmiyerek (okunuşu)
NOT : de (-mek) ve ye (-mek) eylemlerinde y nin darlaştırma etkisi yazıda da gösterilir.
Örnek : de-y-ecek  diyecek de-y-en  diyen
ye-y-erek  yiyerek ye-y-ecek  yiyecek

c) Ulama
Türkçe’de ünlü sesler, bir önceki ünsüzü kendine çeker.Birbirini izleyen sözcükler tek sözcükmüş gibi ağzımızdan çıkar.Bu olaya ulama denir.Ulamanın yapılabilmesi için;
1.İki sözcüğün bulunması;
2.Bu iki sözcükten birincisinin ünsüzle bitmesi; ikinci sözcüğün ünlüyle başlaması
3.Bu iki sözcük arasında herhangi bir noktalama işaretinin bulunmaması gerekir.
Örnek : El elden üstündür.