CÜMLENİN ÖĞELERİ

Sözcüklerin cümle içerisindeki görev adlarına “cümlenin öğeleri” denir. Cümle öğelerini, temel öğeler ve yardımcı öğeler olmak üzere iki grupta inceleyebiliriz.

A) Temel Öğeler:
1- Yüklem 2- Özne
B) Yardımcı Öğeler:
1- Nesne 2- Dolaylı Tümleç 3- Zarf Tümleci

A) TEMEL ÖĞELER:

1-Yüklem: Cümlede işi, oluşu, hareketi kişi ve zamana bağlı olarak anlatan yani yargı bildiren unsura “yüklem” denir.
Cümlede yüklemi bulmak için herhangi bir soru sorulmaz. Yüklem tek başına cümle olabilir. Diğer öğeler yüklemi tamamlar. Yüklem kurallı cümlelerde sonda bulunur.
Yüklem tek sözcükten oluşabileceği gibi değişik söz gruplarından da oluşabilir.
Örnekler:
Babam erkenden dükkana gitti.
Kaçtılar.
Burada en çok yetişen ürün elmadır.
Tek isteği onu görmekti.
O gençliğinde rüzgar gibiydi.
Dün onu arayan bendim.
Bu kitap Mustafa’nın hatırasıdır.
İsmail başarılı bir öğrenciydi.
Bu hareketiyle gözden düştü.
Geç fark ettim taşın sert olduğunu.



2- Özne:
Cümlede yüklemin bildirdiği işi, hareketi yapan ve yargıya konu olan unsurdur. Özneyi bulmak için yükleme “Ne?, Kim?” sorularını sorarız.

Örnekler:
Adam umursamadan gülüyordu. (Gülen kim?)
Bizim evimiz köyün dışındaydı. (Köyün dışında olan ne?)
Dün akşam babamın arkadaşı geldi bize.
Çalışmak başarmaktır.

Uyarı:Özneler cümlede yer alıp almamasına veya fiilin çatı özelliğine göre değişik isimler alır.
a) Gerçek Özne: Fiilin bildirdiği işi yapan öznedir.
Örnek: Ahmet derslerine çok çalışır.
b) Gizli Özne: Cümlede yer almayan öznedir. Gizli özne yüklemden anlaşılır.
Örnek: Bu imtihana çok çalıştım.
c) Sözde Özne: İşi yapmayan, yapılan işten etkilenen öznedir.
Örnek: Cam kırıldı. Ezan okundu.

B)YARDIMCI ÖĞELER:

1-Nesne:
Cümlede öznenin yaptığı işten etkilenen varlığa “nesne” denir. Nesneyi bulmak için yükleme “Neyi? Kimi?” ve özneyi bulduktan sonra “Ne” soruları sorulur.
Uyarı: “Ne” sorusu özneyi bulmak için de sorulduğu için bir cümlenin önce yüklemi, sonra öznesi, daha sonra nesnesi bulunmalıdır. (Y.Ö.N.)
Nesneler hal eki alıp almamalarına göre ikiye ayrılır.

A) Belirtili Nesne:
Nesne görevinde bulunan söz ismin –i hal ekini almışsa bu tür nesneye belirtili nesne denir. Yükleme sorulan “Neyi? Kimi?” sorularına cevap verir. Nesne tek kelimeden oluşabileceği gibi bir kelime grubundan da oluşabilir.
Örnekler:
Türkçe dersini çok seviyordu. (Neyi seviyordu?)
Eski günleri çok özledik.
Onun gibisini görmedim hayatımda.
Bugünkü gazeteleri okudun mu?

B) Belirtisiz Nesne:
Nesne görevinde bulunan kelime yalın halde bulunuyorsa bu durumdaki nesneye belirtisiz nesne denir. Yükleme özneyi bulduktan sonra sorduğumuz “Ne?” sorusuna cevap olur.

Örnekler:
Önce bir bardak su içti. (Ne içti?)
Pazardan üç kilo elma almış. (Ne almış?)
Sabahtan beri kitap okuyor. (Ne okuyor?)
Ünlü yazar, bu konuda birkaç makale yazdı.

2- Dolaylı Tümleç:
Cümlede yüklemin anlamını yer bakımından tamamlayan sözlere denir. Dolaylı tümleç, yüklemi yönelme, bulunma, çıkma, yönünden tamamlar. Dolaylı tümleç olan kelimeler mutlaka ismin “-e, -de, -den” hallerinden birinde bulunur. Dolaylı tümleci bulmak için yükleme “Kime?, Kimde?, Kimden?, Neye?, Neyde?, Neyden?, Nereye?, Nerede?, Nereden?” soruları sorulur.

Örnekler:
Çocuklar sokakta oynuyorlar.
Eve geç gittim.
Çarşıdan henüz dönmediler.
Bayburt’tan ayrılacaklarmış.




3- Zarf Tümleci:
Yüklemi zaman, miktar, durum, yer-yön bakımından tamamlayan kelimelere denir. Zarf tümleci yüklemin yönünü, yüklemde bildirilen işin ne zaman ve nasıl yapıldığını, miktarını bildirir. Zarf tümlecini bulmak için yükleme değişik sorular sorulur.
Bunlar: “Ne zaman?, Niçin?, Neden?, Ne kadar?, Nasıl?” gibi sorulardır.
Örnek: Halamlar dün bize geldiler.

Örnekler:
Dün maçı kazandık. (Ne zaman?)
Yaşlı kadın durmadan konuşuyordu. (Nasıl?)
“Ağır ağır çıkacaksın bu merdivenlerden.”
Çocuk sessizce içeri girdi.
Mehmet hastalandığından okula gitmemiş.
İşçiler çok yorulmuştu.
Öğrenciler dışarı çıktılar.

Uyarı: Yer-yön bildiren kelimeler ismin hal eklerinden birini alırsa zarf tümleci olmaz.

Cümlenin Öğeleriyle İlgili Bazı Hususlar

 Bir cümle öğelerine ayrılırken sıfat ve isim tamlamaları, deyimler, ikilemeler parçalanamaz.
Örnek: Çamurlu yollarda düşe kalka ilerliyordu.
Çoluk çocuğa karışmıştı. Cümlesinde “çoluk çocuğa karışmak” deyimdir ve yüklem görevindedir.
 Bir cümlede, cümlenin öğelerini bulmak için sorduğumuz sorulardan hiçbirine cevap olmayan bir bölüm varsa buna “Cümle dışı unsur” denir.