Efesli Heraklitos (Yunanca Hράκλειτος Herakleitos) (M.Ö.535? - 475). Anadolu'da Efes'de yaşayan Sokrat öncesi (Pre-Socratic) filozof. Efes'in yerlisi olduğu ve babasının adının Bloson olduğu gibi detaylar dışında hayatı hakkında pek az şey bilinmektedir. Batı felsefe tarihinde dinamik bir felsefi sistem ortaya koyan ilk kişidir.

Felsefesi

Heraklitos'un günümüze eserlerinden fragmanlar kalabilmiştir. Diogenes Laertius'un "Lives and Opinions of Eminent Philosophers" adlı eserinde bildirdiğine göre Heraklitos bir kitap yazmış ve bunu döneminin en büyük tapınaklarından biri olan Artemis Tapınağına adamıştı. Heraklitos doğadaki her şeyin sürekli değişim içinde olduğunu öne sürmüştür. Doğanın bilgisi için bu değişimi gözlemlemek gerekmekteydi. Felsefe tarihinde Heraklitos'un genellikle değişmez bir ilkeden söz etmediği ünlü bir nehirde iki kere yıkanılmaz deyişi gibi fragmanlarından bazı parçalar kullanılarak iddia edilmiş olmasına karşın Heraklitos'un her şeyde bulunan düzenleyici bir ilkeden söz etmektedir. Bu ilke Logos 'tur. Heraklitos Delf mabedindeki rahibinin kehanetlerinin bir şeyi ne gizlediği ne de ifşa ettiğini sadece işaretler kullandığını söylemekte kendisi de fragmanlarında sözel yapbozlar kullanmakta kelime oyunları yapmakta retorik ve edebiyatın türlü oyunlarından yararlanmaktadır. Onun fragmanlardan alınma şu sözü de döneminin kahinlerinin sözünden hiç de aşağı kalmayan bir gizemi bugüne taşımaktadır: "Her şeyden ortak olan şeyin bizi yönetmesine izin vermeliyiz. Logos her şeyde ortak olmasına rağmen çoğu insan sanki kendilerine özgü bir akılları varmış gibi yaşamaktadırlar." (Fragmanlar II.)

Bilgi Kuramı (Epistemolojisi)

Bilgi bakımından empirik ya da duyusal bilgiye değer veren Herakleitos aklın yol göstericiliği olmazsa gözlerin ve kulakların kötü tanıklar olduğunu öne sürerek rasyonalizmin savunuculuğunu yapmıştır. Çok şey bilmeye ansiklopedik bir bilgiye karşı çıkmış sadece çok şey bilmenin akıllı olmayı öğretmediğini söylemiştir. Siyasi alanda demokrasi karşıtı eğilimlerini çoğunlukla geniş halk yığınlarına karşı duyduğu kuşkuyla birleştiren ve "bir kişinin yetkin biriyse eğer kendisi için on bin kişiden daha değerli olduğunu" söyleyen Herakleitos'un metafiziğinin en önemli tezi hiç kuşku yok ki çatışma ve savaşın her şeyin babası olduğu düşüncesidir. Ona göre karşıtların savaşı varlık ya da oluşun tek ve en önemli koşuludur. Zira bu savaş olmasaydı hiçbir şey varolmayacaktı. Bundan dolayı varlıkların doğuş ya da varlığa gelişi birbirlerine karşıt olan ve dolayısıyla birbirlerini varlıkta tutan karşıtların çatışmasına bağlıdır. Herakleitos kendisinden önceki filozofların boşu boşuna evrende kalıcılık ve süreklilik aradıklarını oysa evrende kalıcılık bulunmayıp mutlak bir değişmenin söz konusu olduğunu öne sürmüştür. Nehir akıp gittiği için o aynı nehre iki kez giremeyeceğimizi belirtir. Evrende hiçbir nesne nesnelerin hiçbir özelliği yoktur ki değişmeden aynı kalsın. Her şey bir başka şeyin yıkımı ve ölümü sayesinde varlığa gelmekte ve daha sonra yok olup gitmektedir. Evrendeki tüm öğeler arasında sürekli bir çatışma ve savaş hali vardır ve değişmeyen tek şey bu değişme halinin sonucu olan kozmik denge durumudur.

Evren Anlayışı

Ona göre tüm evren ateşten var olmuştur ve bir süre sonra yine ateşe dönecektir. Evrenin var oluşu ve yok oluşu olayı periyodik olarak sonsuz kere yinelenecektir. Evren belirli dönemlerde var olan ve yine belirli bir dönemde yok olan bir olgudur.

Heraklit'te yeni olan taraf; evrenin birden bire bir oluş ve yok oluş olgusu olarak görülmesidir. Milet okuluna göre evren özü somut olan bir şeyden; sudan ya da havadan yapılmıştır her şeyin özünde bu maddeler bulunur. Heraklit ise ateşi ana madde yapmakla varlıkların özde bir madde değil bir olgu olduğuna dikkat çekmiştir.

Ek Bilgiler

İoania filozoflarından dördüncüsü. Ephesos’ta (Efes) doğup yetişmiştir. Aşağı yukarı M.Ö. 540-480 yılları arasında yaşadığı hesaplandığına göre Herakleitos Milet’li filozoflardan daha genç Ephesos’un aristokrat bir ailesinden. Yapıtı çok güç anlaşılır karanlık bir üslup ile özdeyişler biçiminde yazılıymış. Onun için ilk çağda ona “karanlık Herakleitos” denmiştir.Yurdunun politik sosyal gelişmesinin beğenmeyip köşeye çekilen bu yalnızlığı içinde varlıkların özünü kavramaya çalışan Herakleitos yığını hor görür. Ona göre yığın anlayışsızdır her şeyin dış yönüne takılıp kalır boş inançlar içinde yuvarlanıp gider.

Ona göre evrenin temel maddesi ateş’tir. Ateş bütün varolanların ilk gerçek temelidir bütün karşıtların birliğidir içinde bütün karşıtların eridiği birliktir. Herakleitos şunu belirtmekten usanmaz: Evren boyuna akan bir süreçtir başı sonu olan bir değişmedir hiç durmayanbu değişme içinde kalan sürüp giden hiçbir şey yoktur. “Panta rei” her şey akar: Bu onun ana görüşü. İşte ateşin ilk madde (arkhe) olduğu düşüncesine de Herakleitos buradan varıyor. Örneğin bir tahtayı yakıp kemiren alevin yakından bakıldıkta boyuna ilerleyen bir süreç olduğu görülür; alev tahtayı boyuna yakıp kemirir onu boyuna duman ve buğuya çevirir. Evren de böyle tükenmez canlı bir ateştir sürekli bir yanma sürecidir. Daha doğrusu dönümlü(periyodik) bir süreçtir bu. Bunda sürekli olarak bir “yokuş yukarı” çıkaranbir de “yokuş aşağı” indiren yol vardır. Evren ateşten meydana gelmiştir ve burada olup bitenlerin sonundaki “büyük yıl”da yeninden ateş tarafından kemirilecektir –yeninden doğmak için. Bu böylece dönüşümlü olarak hiç tükenmeden sürüp gider.

Bu sürekli oluş içinde durucu kalıcı bir şey bulduğumuzu sanırsak Herakleitos’a göre bu bir yanılmadır bir aldanmadır. “Aynı ırmakta iki kez yıkanamayız. İkinci kez girdiğimizde bu ırmak büsbütün başka bir ırmaktır artık. Bu arada akıp giden sular onu başka bir ırmak yapmışlardır.” Karşımızda “aynı şey”in bulunduğunu sandığımız her yerde durum böyledir. Kalıcı şeyler varmış sanısına kapılmamızdeğişmenin kuralsız değil de belli bir düzene belli bir ölçü ve yasaya göre olması yüzündendir. Bu ölçüye bu yasaya Herakleitos “logos” diyor.Evrende egemen olan yasadır düzen ve akıldır (logos).