Çocuk yetiştirirken en çok zorlanılan konulardan biri de onlara disiplini öğretmektir. Ailede disiplin, aile üyelerinin belli bir düzene uygun yaşamasıdır. Aile yapılarındaki farklılıklar düzenlerin farklı olmasını yarattığı gibi, çocuğa verilen tepkilerde de değişiklik göstermektedir. Bazı aileler çocuklarına katı, kuralcı ve baskıcı bir disiplin uygularken bazıları da daha esnek veya sınırları daha geniş kurallar ile çocuklarını eğitmeye çalışmaktadır.

Birçok anne-babanın şikayetçi olduğu konu; defalarca söylenmesine veya uyarılmasına karşın çocuğun kendi bildiğini yapmaya devam etmesi sonucunda ne tepki vereceklerini tam olarak bilememeleridir. Bazen çok sert cezalar verilirken, bazen de hata görmezlikten gelinebilir. Çocuklara belli kurallar öğretilirken dikkat edilecek en önemli noktalar; kuralların çocuğa açıklanması ve ardından bu kurallar hakkında anne ve babanın aralarında konuşup aynı olaya nasıl tepki vereceklerine karar vermeli ve bu konuda tutarlılık göstermeleridir. Eğer bunu sağlayamazlarsa anneden “hayır” cevabını alan çocuk nasıl olsa babam “evet” der düşüncesi ile babasına yönelecek ve istediğini bir şekilde kendi yöntemleriyle halledecektir.

Nasıl her aile yapısı farklı ise, her çocuk da yetenekleri, karakter yapısı, gelişimi ile diğerlerinden farklıdır. Bu sebeple de her birine disiplini öğretmenin yolu farklı yöntemler içermektedir. Genelde benimsenen yol ise cezalandırma veya ödüllendirme yolları ile hoşa gitmeyen davranışlar engellenmeye, istenilen davranışlarda çocuklarda yerleştirilmeye çalışılır. Fakat, çocukların yeni bir davranışı öğrenmeleri öncelikle sizleri gözleyerek oluştuğu için buradan başlayabilirsiniz. Onların sizin birer aynanız olduklarını varsayarsak, öğretmek istediğiniz davranışları siz onlara örnek olarak gösterebilirsiniz. Örneğin arkadaşlarına iyi davranmalarını isterken siz de evde yaşayan kişilerin birbirine nasıl davrandığına dikkat etmelisiniz veya küfür etmemesini tembihleyip siz onların yanında küfür kullanıyorsanız bu davranışı engellemeniz daha zor olacaktır. Çocukların algıları sizin düşündüğünüzden çok daha yüksektir ve anne-babasının olaylara verdikleri tepkileri kendi yaşam olaylarına çok kolay adapte edebilirler.

Bütün bunları da yaptıktan sonra onlara disiplini sağlamanın yollarının ne olduğunu merak ediyorsanız; öncelikle çocuğa uymasını istediğiniz kuralı etraflıca anlatın. Daha önce hiç uygulamadığınız bir kurala uymasını beklemek haksızlıktan başka bir şey olmaz. Yaptığınız açıklamanın onun yaşına ve yapısına uygun olmasına dikkat etmelisiniz. Unutmayın ki kuralları ergenlik çağındaki çocuğunuza anlatmakla düşünce yapısı daha dar kalıplı ve somut gerçeklere dayanan yuva çocuğuna anlatmak farklı şeylerdir. Onu komşunun çocuğu veya akrabalarınızın çocuklarının yaptıklarıyla kıyaslayıp beklentilerinize cevap alamadığınızda boş yere eleştirmeyin. Hedefimiz çocuğun düzenli yaşamasını sağlamak, belli kuralları benimseyerek sürekli olarak eleştirilmekten veya azarlanmaktan kurtulmasını sağlamaktır. Her insan yeni bir şeyler öğrenirken deneme- yanılma yöntemini kullanır. Çocuklarınızda yeni kurallar öğrenirken deneyecek, hata yapacak ve birkaç denemeden sonra olayın sonuçlarını görerek öğrenecektir. Burada önemli olan sizin onlara gerekli sabrı ve anlayışı göstermenizdir.

Çocuk istenen davranışı göstermeye çabaladığında onu takdir etmek ve onu bu çabasından ötürü yüreklendirmek gerekir. Bazen işlerin istenilenden farklı gittiğini ama çabalamasının bile önemli bir şey olduğunu bilmeleri kuralları öğrenmelerinde etkili olacaktır. Olumlu ve istenilen davranışlarının sonucunda iyi bir tepki almak o davranışı pekiştirecek ve bir dahaki sefere yapmak için içlerinde istek duymalarına yol açacaktır. Unutulmaması gereken bir diğer önemli nokta da takdir etmenin veya ödüllendirmenin yapılan davranıştan hemen sonra olması gerektiğidir. Eğer ara açılırsa ödüllendirmenin ne için olduğunu bilemeyen aradaki bağlantıyı kuramaz ve aynı davranışı tekrarlamayabilir.

Çocuk istenmeyen bir davranışı gösterdiğinde bunun sonuçları hakkında düşünmesini sağlamak ve açıklamak çok önemlidir. Yaptırmak istedikleriniz için “çünkü ben anneyim ve öyle istiyorum derseniz çocuk bu açıklamadan hiç birşey öğrenemez. Oysa, “bıçakla oynarsan kayıp bir yerine batabilir”çok daha etkili bir açıklamadır. Evde belirlenen kurallara uyulmadığı zaman kendisine veya evdeki diğer yaşayan kişilerden herhangi birisine gelecek zararı açıklamak ona davranışı hakkında düşünme fırsatı verecektir.

Bunların yanı sıra sadece belirlenen bir davranışı yasaklamak veya durdurmak istediğinizde “hayır” deyin. “Hayır” ı kullandıktan sonra da geri dönmeyin. Çocuk ve ebeveyinler arasında en fazla çatışma yaratacak sözcük olan “hayır”ı tasarruflu kullanın.

Ailelerin en çok şikayetçi oldukları konulardan biri de çocuktan defalarca yapmamasını istedikleri davranışları ne kadar ceza verselerde önleyememeleridir. “Disiplin uygulamak” ile “ceza vermek” aynı şey değildir. Katı davranışlar göstermek ve bu kurallar uygulanmadığı zaman cezalandırmak istenilen davranışın yerleşmesini sağlamadığı gibi aynı zamanda çatışmanın büyümesine ve evdeki yaşantının tatsız bir hal almasına yol açacaktır.

Cezalandırma yolları konusunun da çocuk eğitiminde oldukça önemli olduğunu unutmamak gerekir. İstenmeyen davranışı engellemek için çocuğun sevdiği bir şeyden kısa bir süre için mahrum bırakmak ve nedenini iyice anlatmak etkili bir yol olabilirken, çok sık kullanılan dayak yoluyla eğitim aradaki sorunun çok daha büyük boyutlara ulaşmasını sağlayacaktır. Dayakla verdiğiniz fiziksel cezalar çocuğa sadece sorunlarını vurarak çözmeyi öğretecektir. Çocuk ile ilişkilerinizi etkileyecek dayak yollu cezalar onu içe dönük veya saldırgan bir hale getirebilir.

Birleşmiş Milletler, Çocuk Haklarına dair sözleşme gereğince, her çocuk temel yaşama hakkına sahiptir ve bu haklar devlet tarafından güvence altına alınmıştır. Bunun uygulanmadığı, çocuğun kötü bir muameleye maruz kaldığı durumlarda devlet, çocuğu güvence altına almakla ve geliştirmekle yükümlüdür. Anlaşmaya göre her çocuk, sağlığına eğitimine ve gelişmesine zarar verecek her türlü işe karşı koruma altındadır. Ayrıca bu anlaşma her çocuğa, dinlenme, boş zaman değerlendirme, oyun oynama, kültürel ve sanatsal etkinliklere katılma hakkını vermektedir.

Gerek devletin koyduğu yasalarla gerek uluslarası anlaşmalarla güvence altına alınan çocuk haklarına çocukların da kendilerince; oyun oynama, arkadaşları ile biraz vakit geçirebilme, vaktini sadece ders çalışmaya harcamayıp az da olsa kendi isteklerini gerçekleştirebilme şeklinde sıralanan haklar eklemesi söz konusu olabilir.

Burada çocuk disiplini hakkında anlattıklarımız, evdeki düzeninizi daha yaşanılır hale getirdiği gibi çocuklarınızla aranızdaki ilişkinin çok daha yumuşak bir hale gelmesini sağlayacaktır.

Psikolog Merve Soysal
Davranış Bilimleri Enstitüsü
DBE Çocuk ve Genç Psikolojik Danışmanlık Merkezi