Nixie
12 August 2009, 09:06
(Yer, Yeryüzü, Acun, eski dilde Arz), Güneş Sistemi (http://tr.wikipedia.org/wiki/G%C3%BCne%C5%9F_Sistemi)'nin Güneş (http://tr.wikipedia.org/wiki/G%C3%BCne%C5%9F)'e uzaklık açısından üçüncü sıradaki gezegeni (http://tr.wikipedia.org/wiki/Gezegen). Üzerinde yaşam barındırdığı bilinen tek doğal gök cismidir. Katı ya da 'kaya' ağırlıklı yapısı nedeniyle üyesi bulunduğu yer benzeri gezegenler (http://tr.wikipedia.org/wiki/Yer_benzeri_gezegen) grubuna adını vermiştir. Bu gezegen grubunun kütle ve hacim açısından en büyük üyesidir. Büyüklükte, Güneş Sistemi'nin 8 gezegeni arasında gaz devlerinin (http://tr.wikipedia.org/wiki/Gaz_devleri) büyük farkla arkasından gelerek beşinci sıraya yerleşir. Tek doğal uydusu Ay (http://tr.wikipedia.org/wiki/Ay_(uydu))' dır.
Konu başlıkları
<LI class=toclevel-1>1 Yerkürenin oluşumu (http://tr.wikipedia.org/wiki/D%C3%BCnya#Yerk.C3.BCrenin_olu.C5.9Fumu)
1.1 Dünya'nın Yaşı (http://tr.wikipedia.org/wiki/D%C3%BCnya#D.C3.BCnya.27n.C4.B1n_Ya.C5.9F.C4.B1)
<LI class=toclevel-1>2 Biçimi (http://tr.wikipedia.org/wiki/D%C3%BCnya#Bi.C3.A7imi) <LI class=toclevel-1>3 İç yapısı (http://tr.wikipedia.org/wiki/D%C3%BCnya#.C4.B0.C3.A7_yap.C4.B1s.C4.B1) <LI class=toclevel-1>4 Yerkabuğu (http://tr.wikipedia.org/wiki/D%C3%BCnya#Yerkabu.C4.9Fu) <LI class=toclevel-1>5 Levha hareketleri (http://tr.wikipedia.org/wiki/D%C3%BCnya#Levha_hareketleri)
5.1 Aşınma (http://tr.wikipedia.org/wiki/D%C3%BCnya#A.C5.9F.C4.B1nma)
<LI class=toclevel-1>6 Dünya'nın hareketi (http://tr.wikipedia.org/wiki/D%C3%BCnya#D.C3.BCnya.27n.C4.B1n_hareketi)
7 Ayrıca bakınız (http://tr.wikipedia.org/wiki/D%C3%BCnya#Ayr.C4.B1ca_bak.C4.B1n.C4.B1z)
Yerkürenin oluşumu
Yapılan araştırmalar sonucu gezegenimizin yaşı 4,5 milyar yıl olarak hesaplanmıştır.Geçen bu zaman dilimi, karmaşık bileşik yapılar ve içerdiği elementler göze alındığında, Güneş (http://tr.wikipedia.org/wiki/G%C3%BCne%C5%9F), Dünya ve diğer gezegenler dahil Güneş sistemi (http://tr.wikipedia.org/wiki/G%C3%BCne%C5%9F_sistemi)'ndeki yapıları oluşturan moleküler bulutsunun kaynağı, ömrünü önceden tamamlamış bir genç tip yıldız (http://tr.wikipedia.org/wiki/Y%C4%B1ld%C4%B1z)'ın dağılmış artıklarının ve yıldızlarası maddenin bir merkez etrafında dönerek gittikçe yoğunlaşmasıyla oluşmuştur. Merkezde yoğunlaşan çoğunlukla Hidrojen ve Helyum molekülleri yeni bir G2 türü yıldızı, yani Güneş'i oluşturmaya başlamış, çevre disklerdeki yoğunluklu bölgelerde ise gezegenler oluşmaya başlamıştır. Dünyamız ise Güneş'e 3. sırada yakınlıkta bulunan karasal bir iç gezegendir.
Oluşum diskleri süreci ve sonrasında bu karasal gezegenler ağır göktaşı çarpışmalarına sahne olmuştur. Göktaşları yapısında bulunan donmuş buzlar ve silikat ve metal yapılar, karaların ve okyanuslarının oluşmasını sağlamış, merkezde yoğunlaşan ağır demir ve nikel elementleri ise gezegenimizin çekirdeğini oluşturmuştur. Ağır göktaşı bombardımanı, asteroid kuşağının Jüpiter'in güçlü çekim etkisi sonucu daha kararlı hale gelmesiyle gittikçe azalmıştır. Uygun koşullar oluştuğunda gelişmeye başlayan canlı hayat sonrasında özellikle bitkiler ve yaptıkları fotosentez (http://tr.wikipedia.org/wiki/Fotosentez) ile atmosfer (http://tr.wikipedia.org/wiki/Atmosfer)'imizin yapısal bileşimi önemli oranda değişmiş ve oksijen oranının yükselmesine neden olmuştur.
Dünya'nın Yaşı
Dünya'nın yaşı doğrudan doğruya kayaçların (http://tr.wikipedia.org/wiki/Kaya%C3%A7) yaşıyla ölçülemez. Çünkü bilinen en yaşlı kayaçların bile bugün artık yeryüzünde var olmayan daha yaşlı kayaçlardan oluştuğunu biliyoruz. Bugüne kadar saptanabilen en yaşlı kayaçlar Grönland (http://tr.wikipedia.org/wiki/Gr%C3%B6nland)'ın batısında bulunmuştur ve 3,8 milyar yaşındadır. Demek oluyor ki Dünya'nın yaşı bundan daha fazladır.
Bugün Dünya'nın yaşını hesaplamak en iyi yöntem elde edilen radyoaktif elementlerin yarılanmaları sonucu başka elementlere dönüşümleridir. Örneğin radyoaktif uranyum (http://tr.wikipedia.org/wiki/Uranyum) elementinin uranyum-238 ve uranyum-235 gibi iki ayrı tipte atomu (izotop (http://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0zotop)) vardır. Bu atomların ikisi de çok yavaş bir süreçle kurşun (http://tr.wikipedia.org/wiki/Kur%C5%9Fun) atomlarına (http://tr.wikipedia.org/wiki/Atom) dönüşür. Öbür uranyum izotopundan biraz daha ağır olan uranyum-238'in dönüşümüyle daha hafif bir kurşun izotopu olan kurşun-206, uranyum-234'in dönüşümüyle de biraz daha ağır bir izotop olan kurşun-207 atomları oluşur. Uranyum-235'in kurşuna dönüşme hızı uranyum-238'in dönüşme hızından altı kat daha fazladır. Bu nedenler, incelenen bir kayaçtaki kurşun-206 ve kurşun-207 atomlarının oranı kayacın yaşına bağlı olarak değişir. En yaşlı olduğu düşünülen bir kurşun minerali ile bugün okyanuslarda (http://tr.wikipedia.org/wiki/Okyanus) oluşan kurşunun izotop yapısı arasındaki fark, ancak bu iki örneğin oluşumları arasında 4,55 milyar yıllık bir zaman dilimi olmasıyla açıklanabilir. Bu süre de Dünya'nın yaşı olarak kabul edilebilir. En eski kayaçların yaşını hesaplamak için radyoaktif rubidyum (http://tr.wikipedia.org/wiki/Rubidyum) elementinin stronsiyuma dönüşme süreci de temel zaman ölçeği olarak alınabilir. Bunun sonucunda dünyamızın tahminen 5.5 milyar yıllık olduğu varsayılmaktadır.
Biçimi
Ana madde: Jeodezi (http://tr.wikipedia.org/wiki/Jeodezi) Dünya'nın üzerindeki topografik oluşumlar ve kendi ekseni etrafındaki eksantrik hareketi nedeniyle düzgün bir geometrisi yoktur.Geoibs bir biçimdedir, fakat ekvatordaki yarıçapı kutuplardaki yarıçapından fazladır. Bu kutuplarından basık küresel geometrik şekil "geoid" (Latince (http://tr.wikipedia.org/wiki/Latince), Eski Yunanca (http://tr.wikipedia.org/wiki/Eski_Yunanca) Geo "dünya") yani "Dünya şekli" diye adlandırılır. Referans küremsinin ortalama çapı 12.742 km'dir (~40.000 km/π). Yer'in ekseni etrafında dönmesi ekvatorun dışarı doğru biraz fırlamasına neden olduğu için ekvatorun çapı, kutupları birleştiren çaptan 43 km daha uzundur. Ortalamadan en büyük sapmalar, Everest Dağı (http://tr.wikipedia.org/wiki/Everest_Da%C4%9F%C4%B1) (denizden 8.848 m yüksekte) ve Mariana Çukuru (http://tr.wikipedia.org/wiki/Mariana_%C3%87ukuru) dur (deniz seviyesinin 10.924 m altı). Dolayısıyla ideal bir elipsoide kıyasla Yer'in %0,17'lik toleransı vardır. Ekvatorun şişkinliği yüzünden Yer'in merkezinden en yüksek nokta aslında ekvatordadır (http://tr.wikipedia.org/wiki/Ekvator).
İç yapısı
Ana madde: Yer'in yapısı (http://tr.wikipedia.org/wiki/Yer%27in_yap%C4%B1s%C4%B1) Yer'in içi, diğer gezegenler gibi, kimyasal olarak tabakalardan oluşur. Yer'in silikattan (http://tr.wikipedia.org/wiki/Silikat) oluşmuş bir kabuğu, yüksek viskoziteli bir mantosu, akışkan bir dış çekirdeği ve katı halde bir iç çekirdeği vardır.
Yer'in tabakaları aşağıda belirtilen derinliklerdedir:
Derinlik (Km)Tabaka0–60Litosfer (http://tr.wikipedia.org/wiki/Litosfer) (5 ila 200 km arası değişir)0–35... Kabuk (http://tr.wikipedia.org/wiki/Yerkabu%C4%9Fu) (5 ila 70 km arası değişir)35–60... mantonun en üst kısmı35–2890Manto (http://tr.wikipedia.org/wiki/Manto)100–700... Atmosfer (http://tr.wikipedia.org/wiki/Atmosfer)2890–5100Dış kabuk (http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=D%C4%B1%C5%9F_kabuk&action=edit&redlink=1)5100–6378İç kabuk (http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%B0%C3%A7_kabuk&action=edit&redlink=1)
Konu başlıkları
<LI class=toclevel-1>1 Yerkürenin oluşumu (http://tr.wikipedia.org/wiki/D%C3%BCnya#Yerk.C3.BCrenin_olu.C5.9Fumu)
1.1 Dünya'nın Yaşı (http://tr.wikipedia.org/wiki/D%C3%BCnya#D.C3.BCnya.27n.C4.B1n_Ya.C5.9F.C4.B1)
<LI class=toclevel-1>2 Biçimi (http://tr.wikipedia.org/wiki/D%C3%BCnya#Bi.C3.A7imi) <LI class=toclevel-1>3 İç yapısı (http://tr.wikipedia.org/wiki/D%C3%BCnya#.C4.B0.C3.A7_yap.C4.B1s.C4.B1) <LI class=toclevel-1>4 Yerkabuğu (http://tr.wikipedia.org/wiki/D%C3%BCnya#Yerkabu.C4.9Fu) <LI class=toclevel-1>5 Levha hareketleri (http://tr.wikipedia.org/wiki/D%C3%BCnya#Levha_hareketleri)
5.1 Aşınma (http://tr.wikipedia.org/wiki/D%C3%BCnya#A.C5.9F.C4.B1nma)
<LI class=toclevel-1>6 Dünya'nın hareketi (http://tr.wikipedia.org/wiki/D%C3%BCnya#D.C3.BCnya.27n.C4.B1n_hareketi)
7 Ayrıca bakınız (http://tr.wikipedia.org/wiki/D%C3%BCnya#Ayr.C4.B1ca_bak.C4.B1n.C4.B1z)
Yerkürenin oluşumu
Yapılan araştırmalar sonucu gezegenimizin yaşı 4,5 milyar yıl olarak hesaplanmıştır.Geçen bu zaman dilimi, karmaşık bileşik yapılar ve içerdiği elementler göze alındığında, Güneş (http://tr.wikipedia.org/wiki/G%C3%BCne%C5%9F), Dünya ve diğer gezegenler dahil Güneş sistemi (http://tr.wikipedia.org/wiki/G%C3%BCne%C5%9F_sistemi)'ndeki yapıları oluşturan moleküler bulutsunun kaynağı, ömrünü önceden tamamlamış bir genç tip yıldız (http://tr.wikipedia.org/wiki/Y%C4%B1ld%C4%B1z)'ın dağılmış artıklarının ve yıldızlarası maddenin bir merkez etrafında dönerek gittikçe yoğunlaşmasıyla oluşmuştur. Merkezde yoğunlaşan çoğunlukla Hidrojen ve Helyum molekülleri yeni bir G2 türü yıldızı, yani Güneş'i oluşturmaya başlamış, çevre disklerdeki yoğunluklu bölgelerde ise gezegenler oluşmaya başlamıştır. Dünyamız ise Güneş'e 3. sırada yakınlıkta bulunan karasal bir iç gezegendir.
Oluşum diskleri süreci ve sonrasında bu karasal gezegenler ağır göktaşı çarpışmalarına sahne olmuştur. Göktaşları yapısında bulunan donmuş buzlar ve silikat ve metal yapılar, karaların ve okyanuslarının oluşmasını sağlamış, merkezde yoğunlaşan ağır demir ve nikel elementleri ise gezegenimizin çekirdeğini oluşturmuştur. Ağır göktaşı bombardımanı, asteroid kuşağının Jüpiter'in güçlü çekim etkisi sonucu daha kararlı hale gelmesiyle gittikçe azalmıştır. Uygun koşullar oluştuğunda gelişmeye başlayan canlı hayat sonrasında özellikle bitkiler ve yaptıkları fotosentez (http://tr.wikipedia.org/wiki/Fotosentez) ile atmosfer (http://tr.wikipedia.org/wiki/Atmosfer)'imizin yapısal bileşimi önemli oranda değişmiş ve oksijen oranının yükselmesine neden olmuştur.
Dünya'nın Yaşı
Dünya'nın yaşı doğrudan doğruya kayaçların (http://tr.wikipedia.org/wiki/Kaya%C3%A7) yaşıyla ölçülemez. Çünkü bilinen en yaşlı kayaçların bile bugün artık yeryüzünde var olmayan daha yaşlı kayaçlardan oluştuğunu biliyoruz. Bugüne kadar saptanabilen en yaşlı kayaçlar Grönland (http://tr.wikipedia.org/wiki/Gr%C3%B6nland)'ın batısında bulunmuştur ve 3,8 milyar yaşındadır. Demek oluyor ki Dünya'nın yaşı bundan daha fazladır.
Bugün Dünya'nın yaşını hesaplamak en iyi yöntem elde edilen radyoaktif elementlerin yarılanmaları sonucu başka elementlere dönüşümleridir. Örneğin radyoaktif uranyum (http://tr.wikipedia.org/wiki/Uranyum) elementinin uranyum-238 ve uranyum-235 gibi iki ayrı tipte atomu (izotop (http://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0zotop)) vardır. Bu atomların ikisi de çok yavaş bir süreçle kurşun (http://tr.wikipedia.org/wiki/Kur%C5%9Fun) atomlarına (http://tr.wikipedia.org/wiki/Atom) dönüşür. Öbür uranyum izotopundan biraz daha ağır olan uranyum-238'in dönüşümüyle daha hafif bir kurşun izotopu olan kurşun-206, uranyum-234'in dönüşümüyle de biraz daha ağır bir izotop olan kurşun-207 atomları oluşur. Uranyum-235'in kurşuna dönüşme hızı uranyum-238'in dönüşme hızından altı kat daha fazladır. Bu nedenler, incelenen bir kayaçtaki kurşun-206 ve kurşun-207 atomlarının oranı kayacın yaşına bağlı olarak değişir. En yaşlı olduğu düşünülen bir kurşun minerali ile bugün okyanuslarda (http://tr.wikipedia.org/wiki/Okyanus) oluşan kurşunun izotop yapısı arasındaki fark, ancak bu iki örneğin oluşumları arasında 4,55 milyar yıllık bir zaman dilimi olmasıyla açıklanabilir. Bu süre de Dünya'nın yaşı olarak kabul edilebilir. En eski kayaçların yaşını hesaplamak için radyoaktif rubidyum (http://tr.wikipedia.org/wiki/Rubidyum) elementinin stronsiyuma dönüşme süreci de temel zaman ölçeği olarak alınabilir. Bunun sonucunda dünyamızın tahminen 5.5 milyar yıllık olduğu varsayılmaktadır.
Biçimi
Ana madde: Jeodezi (http://tr.wikipedia.org/wiki/Jeodezi) Dünya'nın üzerindeki topografik oluşumlar ve kendi ekseni etrafındaki eksantrik hareketi nedeniyle düzgün bir geometrisi yoktur.Geoibs bir biçimdedir, fakat ekvatordaki yarıçapı kutuplardaki yarıçapından fazladır. Bu kutuplarından basık küresel geometrik şekil "geoid" (Latince (http://tr.wikipedia.org/wiki/Latince), Eski Yunanca (http://tr.wikipedia.org/wiki/Eski_Yunanca) Geo "dünya") yani "Dünya şekli" diye adlandırılır. Referans küremsinin ortalama çapı 12.742 km'dir (~40.000 km/π). Yer'in ekseni etrafında dönmesi ekvatorun dışarı doğru biraz fırlamasına neden olduğu için ekvatorun çapı, kutupları birleştiren çaptan 43 km daha uzundur. Ortalamadan en büyük sapmalar, Everest Dağı (http://tr.wikipedia.org/wiki/Everest_Da%C4%9F%C4%B1) (denizden 8.848 m yüksekte) ve Mariana Çukuru (http://tr.wikipedia.org/wiki/Mariana_%C3%87ukuru) dur (deniz seviyesinin 10.924 m altı). Dolayısıyla ideal bir elipsoide kıyasla Yer'in %0,17'lik toleransı vardır. Ekvatorun şişkinliği yüzünden Yer'in merkezinden en yüksek nokta aslında ekvatordadır (http://tr.wikipedia.org/wiki/Ekvator).
İç yapısı
Ana madde: Yer'in yapısı (http://tr.wikipedia.org/wiki/Yer%27in_yap%C4%B1s%C4%B1) Yer'in içi, diğer gezegenler gibi, kimyasal olarak tabakalardan oluşur. Yer'in silikattan (http://tr.wikipedia.org/wiki/Silikat) oluşmuş bir kabuğu, yüksek viskoziteli bir mantosu, akışkan bir dış çekirdeği ve katı halde bir iç çekirdeği vardır.
Yer'in tabakaları aşağıda belirtilen derinliklerdedir:
Derinlik (Km)Tabaka0–60Litosfer (http://tr.wikipedia.org/wiki/Litosfer) (5 ila 200 km arası değişir)0–35... Kabuk (http://tr.wikipedia.org/wiki/Yerkabu%C4%9Fu) (5 ila 70 km arası değişir)35–60... mantonun en üst kısmı35–2890Manto (http://tr.wikipedia.org/wiki/Manto)100–700... Atmosfer (http://tr.wikipedia.org/wiki/Atmosfer)2890–5100Dış kabuk (http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=D%C4%B1%C5%9F_kabuk&action=edit&redlink=1)5100–6378İç kabuk (http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%B0%C3%A7_kabuk&action=edit&redlink=1)