Syst3m
22 August 2009, 01:49
Empedokles Sicilya Adasının güney kıyılarında bulunan Akragas (ya da Agrigentum) şehrinden. Ailesinin şehrin siyasi hayatında pek sözü geçermiş; kendisi de bir aralık başta bulunmuşhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif krallık bile önerilmiş kendisinehttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif ama kabul etmemişhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif demokrasiyi öğütlemiş. Fizikçihttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif hekimhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif hatiphttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif mucizeler gösteren ve arındıran rahip olarak Güney İtalya kentlerinde dolaşmıştır. Ölümü de efsaneleştirilmiştir: Kendisini Etna Yanardağı'na atmış olduğu söylenir – belki de onu Tanrılaştırmak için yapılan çabalardan biri bu -.
Siyasi sürgün olarak Peloponnes’te ölmüş olması ihtimali daha büyük. “Peri physeos” (Doğa üzerine) ve “ Katharmoi” (Arınmalar) adlı iki eseri vardır. Empedokles’in öğretisinin çıkış noktasıhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif bir yandan Parmenides’in savıdır: Meydana gelme ile yok olma diye bir şey yoktur aslında. Ama öbür yandan da Empedokles duyuların bize gösterdiği bir olguyuhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif meydana gelme ile yok olmanın görünüşünühttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif bu olayları açıklamaya çalışır.
Ona görehttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif insanların meydana gelme dedikleri şeyi temel maddelerin bir karışmasıhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif yok olma dedikleri de bu karışmanın dağılmasıdır. Çok büyük parçalardan kurulmuş olan temel maddelerin kendilerihttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif (bunlara Empedokleshttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif Rizomata panton= her şeyin kökenleri diyor) meydana gelmemişlerdirhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif yok olmazlarhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif değişmezlerhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif bunlar Parmenides’in bengi varlığı gibidir. Doğa bilgisinin gelişmesinde çok önemli bir yeri olan öğe (element) kavramını ilk olarak ortaya koyan Empedokles olmuştur denilebilir.
Öğehttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif buradahttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif kendi içinde bir cinstenhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif niteliği bakımından değişmeyenhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif artık bölünemeyenhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif yalnız çeşitli hareket durumlarına geçebilen madde demektir. Bu anlayışla dahttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif Parmenides’in “Varlık” kavramı işe yara bir hale getirilmiş oluyordu. Bu öğeler dehttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif Empedokles’e görehttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif dört tane imişler: Toprakhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif suhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif ateşhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif hava. Empedokles’e görehttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif bu dört öğehttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif evren yapısının ancak gereçleridir. Evren bu gereçlerden kurulmuştur. Dört öğenin kendilerihttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif tıpkı Parmenides’in “Varlık”ı gibi değişmez tözler olduklarındanhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif bunların kendisinde bir hareket nedeni bulunamaz; yani bunlar kendiliklerinden birbirleriyle karışamazlarhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif kendiliklerinden bir karışmayı bozamazlar. Onun için doğa açıklamasındahttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif bu dört öğenin yanı sıra bir de hareketin bir nedenihttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif hareket ettirici bir güç de gerek. Empedokles’e göre http://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif dört ana – öğeyi birbiriyle karıştıranhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif bunların karışımlarını yeniden çözen neden de sevgi ile nefrettir. Empedokles’in bu anlayışındahttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif madde ile kuvvet (oluşu sağlayan neden)http://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif ilk olarakhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif iki ayrı ilke olmuşlardır. Aynı zamanda bir hekim olan Empedokleshttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif canlıların dünyasına da yakın bir ilgi göstermiştir. Ona görehttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif bitkiler ilk organizmalardır ve hayvanlar gibi canlıdırlar. Empedokles’in insan üzerinde de ilgi çekici gözlemleri var: Kanhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif insan hayatının ana-taşıyıcısı ve düşünmenin merkezidir. Kanda öğelerhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif en olgun bir biçimde birbiriyle karışmışlardır. İnsanın bütün yeteneklerihttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif bu karışımın olgunluğuna bağlıdır. Bir doğa bilgini olarak duyuların gösterdikleri üzerinde önemle duran Empedokles’in sensualist bilgi öğretisine görehttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif biz evreni biliyoruzhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif çünkü biz de onunla aynı özdenizhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif biz kendimiz de dört öğeden kurulmuş olduğumuzdanhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif aynı öğelerden kurulmuş olan bir varlığı biliriz.
KAYNAK
Felsefe Tarihi; Prof. Macit Gökberk; Remzi Kitabevi
Ek Bilgiler
Empedokles (M.Ö. 494 - M.Ö. 434)http://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif Sicilya adasının güney kıyılarında Akragas (ya da Agrigentum) şehrinin sözü geçen ailelerinden birine mensup bir filozof ve bilim adamı.
Doğa filozoflarından biri olan Empedokleshttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif kendinden önceki doğa filozoflarının temel töz (arkhe) olarak belirlediğihttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif suhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif ateş ve havayahttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif toprağı da ekleyerekhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif hepsini bir arada kullanan ilk düşünür olmuştur. Empedokles'e göre bu dört temel elemanhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif sevgi ve uyuşmazlık (iticilik) gücü ile birleşip ayrılırlar. Bir başka deyişle sevgi ve uyuşmazlık dahttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif maddeyi meydana getiren asal tözlerdendir ve değişimleri açıklamak için kullanılmışlardır.
Havanın ayrı bir töz olduğunu deneysel olarak kanıtlamışhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif merkez kaç kuvvetini kısmî olarak izah etmiştir. Nefes almanın mekaniği ile güneş tutulmasının mekaniği hakkındaki savlarıhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif ayın yansıyan ışıkla parıldadığınıhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif bitkilerde cinsiyetin olduğunu ve Dünya'nın küre biçiminde olduğunu ileri sürmesi ile ışığın bir yerden bir yere gitmesi için zaman geçmesi gerektiği konusundaki sözleri bilim adamı yönünü gösterir. Kanınhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif insan hayatının ana taşıyıcısı ve düşünmenin merkezi olduğunu söyler. Empedokles'e göre; temel öğeler kandahttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif en olgun biçimde bir araya gelmişlerdir. İnsanın tüm yetenekleri ise bu karışımın olgunluğuna bağlıdır.
Dini açıdan Pisagor'cudur. "Orpheic" öğretiden de etkilenmiş ve Tanrı olduğunu iddia ediphttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif bunu kanıtlamak amacıyla Etna dağı kraterine atlayarak ölmüştür.
Ek Bilgiler 2
Parmenides Varlığın var olduğunu ve özdeksel olduğunu savunmuştu. Empedokles yalnızca bu konumu değilhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif ama ayrıca Parmenides’in temel düşüncesinihttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif varlığın doğmayacağını ya da yitip gidemeyeceğinihttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif çünkü yokluktan doğmayacağını ve yokluğa geçemeyeceğini de benimsiyordu.
Özdekhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif o zamanhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif başlangıçsız ve sonsuzdur; yok edilemezdir. Öte yandanhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif değişim yadsınamayacak bir olgudur ve değişimin yanılsama olarak bir yana atılması artık savunulamazdır. O zaman yapılacak tek şey değişim ve devinim varoluşu olgusunu Parmenides’in Varlık -ki ona göre özdeksel olduğunu anımsayalım- ne varlığa gelir ne de yok olur biçimindeki ilkesi ile uzlaştırmanın bir yolunu bulmaktır.
Empedokles bu uzlaşmayı nesnelerin bütünler olarak varolmaya başladıkları ve varolmaya son verdikleri görgülenimin gösterdiği gibi- ama kendileri yoke dilemez özdeksel parçacıklardan oluştukları biçimindeki ilke aracılığıyla yerine getirmeye çalışıyordu. ‘Ancak karıştırılmış olanın bir karışım ve karşılıklı değişimi vardır. Töz bu şeylere insanlar tarafından verilen addan başka bir şey değildir.
Parmenides’in varlığın değiştirilemezliği ilkesini kendi yolunda yorumlayarakhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif bir tür özdeğin bir başka tür özdek olamayacağınıhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif ama temel ve bengi özdek ya da öğe türlerinin -toprakhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif havahttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif ateş ve su- bulunduğunu savunuyordu. Dört öğenin tanıdık sınıflaması öyleyse Empedokles tarafından bulunmuştuhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif gerçi bunlardan öğeler olarak değil ama ‘herşeyin kökleri’ olarak söz ediyor olsa da. Toprak su olamazhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif ne de su toprak olabilir: dört özdek türü değiştirilemez ve en son parçacıklardır kihttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif birbirleriyle karışarak dünyanın somut nesnelerini oluştururlar Empedokles etkin kuvvetler konutlamayı zorunlu görüyordu.
Siyasi sürgün olarak Peloponnes’te ölmüş olması ihtimali daha büyük. “Peri physeos” (Doğa üzerine) ve “ Katharmoi” (Arınmalar) adlı iki eseri vardır. Empedokles’in öğretisinin çıkış noktasıhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif bir yandan Parmenides’in savıdır: Meydana gelme ile yok olma diye bir şey yoktur aslında. Ama öbür yandan da Empedokles duyuların bize gösterdiği bir olguyuhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif meydana gelme ile yok olmanın görünüşünühttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif bu olayları açıklamaya çalışır.
Ona görehttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif insanların meydana gelme dedikleri şeyi temel maddelerin bir karışmasıhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif yok olma dedikleri de bu karışmanın dağılmasıdır. Çok büyük parçalardan kurulmuş olan temel maddelerin kendilerihttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif (bunlara Empedokleshttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif Rizomata panton= her şeyin kökenleri diyor) meydana gelmemişlerdirhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif yok olmazlarhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif değişmezlerhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif bunlar Parmenides’in bengi varlığı gibidir. Doğa bilgisinin gelişmesinde çok önemli bir yeri olan öğe (element) kavramını ilk olarak ortaya koyan Empedokles olmuştur denilebilir.
Öğehttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif buradahttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif kendi içinde bir cinstenhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif niteliği bakımından değişmeyenhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif artık bölünemeyenhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif yalnız çeşitli hareket durumlarına geçebilen madde demektir. Bu anlayışla dahttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif Parmenides’in “Varlık” kavramı işe yara bir hale getirilmiş oluyordu. Bu öğeler dehttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif Empedokles’e görehttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif dört tane imişler: Toprakhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif suhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif ateşhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif hava. Empedokles’e görehttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif bu dört öğehttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif evren yapısının ancak gereçleridir. Evren bu gereçlerden kurulmuştur. Dört öğenin kendilerihttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif tıpkı Parmenides’in “Varlık”ı gibi değişmez tözler olduklarındanhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif bunların kendisinde bir hareket nedeni bulunamaz; yani bunlar kendiliklerinden birbirleriyle karışamazlarhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif kendiliklerinden bir karışmayı bozamazlar. Onun için doğa açıklamasındahttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif bu dört öğenin yanı sıra bir de hareketin bir nedenihttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif hareket ettirici bir güç de gerek. Empedokles’e göre http://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif dört ana – öğeyi birbiriyle karıştıranhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif bunların karışımlarını yeniden çözen neden de sevgi ile nefrettir. Empedokles’in bu anlayışındahttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif madde ile kuvvet (oluşu sağlayan neden)http://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif ilk olarakhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif iki ayrı ilke olmuşlardır. Aynı zamanda bir hekim olan Empedokleshttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif canlıların dünyasına da yakın bir ilgi göstermiştir. Ona görehttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif bitkiler ilk organizmalardır ve hayvanlar gibi canlıdırlar. Empedokles’in insan üzerinde de ilgi çekici gözlemleri var: Kanhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif insan hayatının ana-taşıyıcısı ve düşünmenin merkezidir. Kanda öğelerhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif en olgun bir biçimde birbiriyle karışmışlardır. İnsanın bütün yeteneklerihttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif bu karışımın olgunluğuna bağlıdır. Bir doğa bilgini olarak duyuların gösterdikleri üzerinde önemle duran Empedokles’in sensualist bilgi öğretisine görehttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif biz evreni biliyoruzhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif çünkü biz de onunla aynı özdenizhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif biz kendimiz de dört öğeden kurulmuş olduğumuzdanhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif aynı öğelerden kurulmuş olan bir varlığı biliriz.
KAYNAK
Felsefe Tarihi; Prof. Macit Gökberk; Remzi Kitabevi
Ek Bilgiler
Empedokles (M.Ö. 494 - M.Ö. 434)http://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif Sicilya adasının güney kıyılarında Akragas (ya da Agrigentum) şehrinin sözü geçen ailelerinden birine mensup bir filozof ve bilim adamı.
Doğa filozoflarından biri olan Empedokleshttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif kendinden önceki doğa filozoflarının temel töz (arkhe) olarak belirlediğihttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif suhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif ateş ve havayahttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif toprağı da ekleyerekhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif hepsini bir arada kullanan ilk düşünür olmuştur. Empedokles'e göre bu dört temel elemanhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif sevgi ve uyuşmazlık (iticilik) gücü ile birleşip ayrılırlar. Bir başka deyişle sevgi ve uyuşmazlık dahttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif maddeyi meydana getiren asal tözlerdendir ve değişimleri açıklamak için kullanılmışlardır.
Havanın ayrı bir töz olduğunu deneysel olarak kanıtlamışhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif merkez kaç kuvvetini kısmî olarak izah etmiştir. Nefes almanın mekaniği ile güneş tutulmasının mekaniği hakkındaki savlarıhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif ayın yansıyan ışıkla parıldadığınıhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif bitkilerde cinsiyetin olduğunu ve Dünya'nın küre biçiminde olduğunu ileri sürmesi ile ışığın bir yerden bir yere gitmesi için zaman geçmesi gerektiği konusundaki sözleri bilim adamı yönünü gösterir. Kanınhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif insan hayatının ana taşıyıcısı ve düşünmenin merkezi olduğunu söyler. Empedokles'e göre; temel öğeler kandahttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif en olgun biçimde bir araya gelmişlerdir. İnsanın tüm yetenekleri ise bu karışımın olgunluğuna bağlıdır.
Dini açıdan Pisagor'cudur. "Orpheic" öğretiden de etkilenmiş ve Tanrı olduğunu iddia ediphttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif bunu kanıtlamak amacıyla Etna dağı kraterine atlayarak ölmüştür.
Ek Bilgiler 2
Parmenides Varlığın var olduğunu ve özdeksel olduğunu savunmuştu. Empedokles yalnızca bu konumu değilhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif ama ayrıca Parmenides’in temel düşüncesinihttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif varlığın doğmayacağını ya da yitip gidemeyeceğinihttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif çünkü yokluktan doğmayacağını ve yokluğa geçemeyeceğini de benimsiyordu.
Özdekhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif o zamanhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif başlangıçsız ve sonsuzdur; yok edilemezdir. Öte yandanhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif değişim yadsınamayacak bir olgudur ve değişimin yanılsama olarak bir yana atılması artık savunulamazdır. O zaman yapılacak tek şey değişim ve devinim varoluşu olgusunu Parmenides’in Varlık -ki ona göre özdeksel olduğunu anımsayalım- ne varlığa gelir ne de yok olur biçimindeki ilkesi ile uzlaştırmanın bir yolunu bulmaktır.
Empedokles bu uzlaşmayı nesnelerin bütünler olarak varolmaya başladıkları ve varolmaya son verdikleri görgülenimin gösterdiği gibi- ama kendileri yoke dilemez özdeksel parçacıklardan oluştukları biçimindeki ilke aracılığıyla yerine getirmeye çalışıyordu. ‘Ancak karıştırılmış olanın bir karışım ve karşılıklı değişimi vardır. Töz bu şeylere insanlar tarafından verilen addan başka bir şey değildir.
Parmenides’in varlığın değiştirilemezliği ilkesini kendi yolunda yorumlayarakhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif bir tür özdeğin bir başka tür özdek olamayacağınıhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif ama temel ve bengi özdek ya da öğe türlerinin -toprakhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif havahttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif ateş ve su- bulunduğunu savunuyordu. Dört öğenin tanıdık sınıflaması öyleyse Empedokles tarafından bulunmuştuhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif gerçi bunlardan öğeler olarak değil ama ‘herşeyin kökleri’ olarak söz ediyor olsa da. Toprak su olamazhttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif ne de su toprak olabilir: dört özdek türü değiştirilemez ve en son parçacıklardır kihttp://www.forumuz.net/images/digersmileyler/virgul.gif birbirleriyle karışarak dünyanın somut nesnelerini oluştururlar Empedokles etkin kuvvetler konutlamayı zorunlu görüyordu.