Yerkürenin yapısı - Seversintabi.com Türkiye'nin En Büyük Forumu Bence Seversin Tabi

**eLanuR** · #1 12 December 2008, 15:45

Yerküre'nin içi ile ilgili bilgilerimiz üst katmanlar disinda ikinci eldendir. Yerbilimi (Jeoloji) çalismalari ile yapisi anlasilmaya çalisilan Yerküre'ye ait bilgilerin çogu, sismik dalgalarin incelenmesi sonucunda elde ediliyor. Depremler sonucunda olusan dogal veya bilim adamlarinin olusturdugu yapay sismik dalgalarin, farkli yapilardaki katmanlarda farkli davrandiklari biliniyor. Yerküre içinde hareket eden bu dalgalarin davranislarinin incelenmesi sonucunda Yerküre'nin iç yapisi anlasilabiliniyor.
Yerküre'nin merkezindeki kati haldeki nikel ve demirden olusan Iç Çekirdek (Inner Core) bulunuyor. Bu çekirdegi çevreleyen Dis Çekirdek (Outer Core) ise, içindeki sülfür ve oksijen nedeniyle ergime noktasi düstügü için sivi halde bulunan nikel ve demirden olusuyor. 4.5 milyar yildir sogumasina ragmen hala çok sicak olan çekirdek, Yerküre'nin manyetik alaninin olusmasindaki etkendir. Daha sonra gelen ve Alt Manto ve Üst Manto diye ikiye ayrilan Manto (Mantle) ise, kismen ya da tümüyle eriyik durumdaki kayaçlardan olusan magmayi içermektedir.
Demir, magnezyum, silikon ve oksijence zengin mineralleri içeren
Manto'dan sonra, bu katmanlarin en incesi olan ve okyanuslar ile kitalari barindiran Yerkabugu (Crust) bulunuyor. Oksijen ve silikonca zengin Yerkabugu'nda, okyanus tabanlarini olusturan bazalt, en çok bulunan kayaç türüdür. Kitalardan olusan kabuk kismi ise bazalt ile daha az yogun olan granit, kumtasi, kireçtasi gibi kayaçlari barindiriyor.
Kutuplarda ve ekvatorda farkli olan Yer yariçapi ortalama deger olan 6,371 km olarak alinmistir. Yogunluk ve sicakliklar, katman içindeki ortalama degerlerdir. Yerküre'nin üst katmanlari fiziksel olarak ayri bir bölümlemeyle de incelenebilinir. Litosfer (Tasküre) adi verilen set katman, Yerkabugu ve Manto'nun en üst kismindan olusur. Astenosfer ise Litosfer'in altindaki, plastik özellikleri gösteren akiskan Üst Manto bölümüdür. Litosfer tek parça degildir, okyanus ve kitalarin sinirlarindan farkli sekilde levhalara bölünmüstür.
Manto katmani, yeryüzündeki haraketliligin en büyük nedenidir. Manto'nun alt bölümleri üst bölümlerine göre çok daha sicaktir. Burada olusan konveksiyonda, daha sicak olan magma yükselir, sogur, katilasir ve Üst Manto'daki daha soguk kayalarin batmasina neden olur. Batan bu kayalar, tekrar isinir, erir ve yükselir. Henüz tam anlamiyla modellenemeyen bu devinim, Litosfer'deki levhalarin hareket etmesine neden olur.
Dünya'nin Olusumu ve Depremler
Üzerinde yasadigimiz dünyanin 5 milyar yillik tüm olusum süreci içerisinde depremler meydana gelmistir. Dünyanin olusumunun büyük bir bölümünü tamamladigi süreç olan Arkeozoik Dönem de 4 milyar yil boyunca yeryüzünün seklini tamamen degistirecek güçte depremler olmustur. Ayrica bu süre içerisinde kita çekirdekleri meydana gelmis ve yerküre üzerindeki ilk kivrimlar yani daglar olusmustur.
Paleozoik Dönem'de yeryüzündeki ilk büyük kivrimlar; Hersinyen ve Kaledoniyen kivrimlari ortaya çikmistir. Yine bu dönemde de Arkeozoik dönemdeki kadar olmasa da siddetli tektonik hareketler, kivrilmalar ve volkanik olaylar meydana gelmistir. Süper Kita adini verdigimiz "Pangea" kitasi bu olusumlar sonucunda büyümeye daha sonra da kitalara ayrilmaya baslamistir.
Mezozoik zamanda ise Pangea kitasi parçalanmaya baslamis ve yavas yavas bugünkü kitalar ortaya çikmistir. Yine bu dönemde Alp-Himalaya kivrimlarinin olusmasi için gerekli olan tortullasma meydana gelmistir. Neozoik zamanda ise çok siddetli tektonik ve volkanik hareketlenmeler olmustur. Mezozoik dönemde birikmis olan tortullar ile Alp-Himalaya kivrimlari olusmustur. Bu dönemde Pangea kitasi tamamen yok olarak yerini bugünkü kitalara birakmis; Tetis Denizi de Atlas ve Hint Okyanuslari'nin olusmasina neden olmustur. Türkiye'nin büyük bir bölümü ve Kuzey, Güney ve Bati Anadolu Fay Hatlari da bu seizma sayesinde ortaya çikmistir. Yine seizma nedeniyle seizma nedeniyle deniz çanaklari derinlesmistir. Karadeniz buna çok iyi bir örnektir.
Antropozoik Dönem'in ilk yarisinda buzullasma meydana gelmistir. Ingiltere, Avrupa'dan kopup ada haline gelmistir. Deniz seviyesi bugünkü seviyesine ulasmis, Egeit karasi çökmüs ve Akdeniz'in sulari ilerleyerek Ege Denizi,Çanakkale ve Istanbul Bogazlari'ni olusturmustur
Deprem Nedir?
Hareket eden levhalar birbirleri üzerine kuvvet uygularlar. Bu kuvvet yerkabugundaki kayaçlarin direnç göstermesi yüzünden belli bölgelerde enerji birikimine yol açar. Bu enerji, kayaçlarin kirilma sinirini astigi anda da kirilma (faylanma) olur ve biriken enerji açiga çikar. Levha hareketleri yüzünden birikmis gerilme enerjisinin aniden bosalmasina deprem diyoruz. (Ayrica aktif volkanlarin içindeki hareketlilik nedeniyle olusan ve yapilari farkli olan küçük depremler de vardir.) Deprem Siddetleri ve Yarattigi Etkiler
DEPREM SIDDET CETVELI : Özel bir sekilde depreme dayanikli olarak projelendirilmemis yapilar üç tipe ayrilmaktadir:
A Tipi : Kirsal konutlar, ker¤¤¤ yapilar, kireç ya da çamur harçli moloz tas yapilar.
B Tipi : Tugla yapilar, yarim kagir yapilar, kesme tas yapilar, beton biriket ve hafif prefabrike yapilar.
C Tipi : Betonarme yapilar, iyi yapilmis ahsap yapilar.
Siddet derecelerinin açiklanmasinda kullanilan az, çok ve pekçok deyimleri ortalama bir deger olarak sirasiyla, %5, %50 ve %75 oranlarini belirlemektedir.
Yapilardaki hasar ise bes gruba ayrilmistir :
Hafif Hasar : Ince siva çatlaklarinin meydana gelmesi ve küçük siva parçalarinin dökülmesiyle tanimlanir.
Orta Hasar : Duvarlarda küçük çatlaklarin meydana gelmesi, oldukça büyük siva parçalarinin dökülmesi, kiremitlerin kaymasi, bacalarda çatlaklarin olusmasi ve bazi baca parçalarinin asagiya düsmesiyle tanimlanir.
Agir Hasar : Duvarlarda büyük çatlaklarin meydana gelmesi ve bacalarin yikilmasiyla tanimlanir.
Yikinti : Duvarlarin yarilmasi, binalarin bazi kisimlarinin yikilmasi ve derzlerle ayrilmis kisimlarinin baglantisini kaybetmesiyle tanimlanir.
Fazla Yikinti : Yapilarin tüm olarak yikilmasiyla tanimlanir.
Siddet çizelgelerinin açiklanmasinda her siddet derecesi üç bölüme ayrilmistir. Bunlardan;
a) Bölümünde depremin kisi ve çevre,
b) Bölümünde depremin her tipteki yapilar,
c) Bölümünde de depremin arazi üzerindeki etkileri belirtilmistir.
• MSK Siddet Cetveli :
I- Duyulmayan
(a) : Titresimler insanlar tarafindan hissedilmeyip, yalniz sismograflarca kaydedilirler.
II- Çok Hafif
(a) : Sarsintilar yapilarin en üst katlarinda ,dinlenme bulunan az kisi tarafindan hissedilir.
III- Hafif
(a) : Deprem ev içerisinde az kisi, disarida ise sadece uygun sartlar altindaki kisiler tarafindan hissedilir. Sarsinti, yoldan geçen hafif bir kamyonetin meydana getirdigi sallanti gibidir. Dikkatli kisiler, üst katlarda daha belirli olan asilmis esyalardaki hafif sallantiyi izleyebilirler.
IV- Orta Siddetli
(a) : Deprem ev içerisinde çok, disarida ise az kisi tarafindan hissedilir. Sarsinti, yoldan geçen agir yüklü bir kamyonun olusturdugu sallanti gibidir. Kapi, pencere ve mutfak esyalari v.s. titrer, asili esyalar biraz sallanir. Agzi açik kaplarda olan sivilar biraz dökülür. Araç içerisindeki kisiler sallantiyi hissetmezler.
V- Siddetli
(a) : Deprem, yapi içerisinde herkes, disarida ise çok kisi tarafindan hissedilir. Uyumakta olan çok kisi uyanir, az sayida disari kaçan olur. Hayvanlar huysuzlanmaya baslar. Yapilar bastan asagiya titrerler, asilmis esyalar ve duvarlara asilmis resimler önemli derecede sarsilir. Sarkaçli saatler durur. Az miktarda sabit olmayan esyalar yerlerini degistirebilirler ya da devrilebilirler. Açik kapi ve pencereler siddetle itilip kapanirlar, iyi kilitlenmemis kapali kapilar açilabilir. Iyice dolu, agzi açik kaplardaki sivilar dökülür. Sarsinti yapi içerisine agir bir esyanin düsmesi gibi hissedilir.
(b) : A tipi yapilarda hafif hasar olabilir.
(c) : Bazen kaynak sularinin debisi degisebilir.
VI- Çok Siddetli
(a) : Deprem ev içerisinde ve disarida hemen hemen herkes ratafindan hissedilir. Ev içerisindeki birçok kisi korkar ve disari kaçarlar, bazi kisiler dengelerini kaybederler. Evcil hayvanlar agillarindan disari kaçarlar. Bazi hallerde tabak, bardak v.s.gibi cam esyalar kirilabilir, kitaplar raflardan asagiya düserler. Agir mobilyalar yerlerini degistirirler.
(b) : A tipi çok ve B tipi az yapilarda hafif hasar ve A tipi az yapida orta hasar görülür.
(c) : Bazi durumlarda nemli zeminlerde 1 cm.genisliginde çatlaklar olabilir. Daglarda rastgele yer kaymalari, pinar sularinda ve yeralti su düzeylerinde degisiklikler görülebilir.
VII- Hasar Ya¤¤¤i
(a) : Herkes korkar ve disari kaçar, pek çok kisi oturduklari yerden kalkmakta güçlük çekerler. Sarsinti, araç kullanan kisiler tarafindan önemli olarak hissedilir.
(b) : C tipi çok binada hafif hasar, B tipi çok binada orta hasar, A tipi çok binada agir hasar, A tipi az binada yikinti görülür.
(c) : Sular çalkalanir ve bulanir. Kaynak suyu debisi ve yeralti su düzeyi degisebilir. Bazi durumlarda kaynak sulari kesilir ya da kuru kaynaklar yeniden akmaya baslar. Bir kisim kum çakil birikintilerinde kaymalar olur. Yollarda heyelan ve çatlama olabilir. Yeralti borulari ek yerlerinden hasara ugrayabilir. Tas duvarlarda çatlak ve yariklar olusur.
VIII- Yikici
(a) : Korku ve panik meydana gelir. Araç kullanan kisiler rahatsiz olur. Agaç dallari kirilip, düser. En agir mobilyalar bile hareket eder ya da yer degistirerek devrilir. Asili lambalar zarar görür.
(b) : C tipi çok yapida orta hasar, C tipi az yapida agir hasar, B tipi çok yapida agir hasar, A tipi çok yapida yikinti görülür. Borularin ek yerleri kirilir. Abide ve heykeller hareket eder ya da burkulur. Mezar taslari devrilir. Tas duvarlar yikilir.
(c) : Dik sevli yol kenarlarinda ve vadi içlerinde küçük yer kaymalari olabilir. Zeminde farkli genisliklerde cm.ölçüsünde çatlaklar olusabilir. Göl sulari bulanir, yeni kaynaklar meydana çikabilir. Kuru kaynak sularinin akintilari ve yeralti su düzeyleri degisir.
IX- Çok Yikici
(a) : Genel panik. Mobilyalarda önemli hasar olur. Hayvanlar rastgele öte beriye kaçisir ve bagrisirlar.
(b) : C tipi çok yapida agir hasar, C tipi az yapida yikinti, B tipi çok yapida yikinti, B tipi az yapida fazla yikinti ve A tipi çok yapida fazla yikinti görülür. Heykel ve sütunlar düser. Bentlerde önemli hasarlar olur. Toprak altindaki borular kirilir. Demiryolu raylari egrilip, bükülür yollar bozulur.
(c) : Düzlük yerlerde çokça su, kum ve çamur tasmalari görülür. Zeminde 10 cm. genisligine dek çatlaklar olusur. Egimli yerlerde ve nehir teraslarinda bu çatlaklar 10 cm.den daha büyüktür. Bunlarin disinda, çok sayida hafif çatlaklar görülür. Kaya düsmeleri, birçok yer kaymalari ve dag kaymalari, sularda büyük dalgalanmalar meydana gelebilir. Kuru kayalar yeniden sulanir, sulu olanlar kurur.
X- Agir Yikici
(b) : C tipi çok yapida yikinti, C tipi az yapida yikinti, B tipi çok yapida fazla yikinti, A tipi pek çok yapida fazla yikinti görülür. Baraj, bent ve köprülerde önemli hasarlar olur. Tren yolu raylari egrilir. Yeraltindaki borular kirilir ya da egrilir. Asfalt ve parke yollarda kasisler olusur.
(c) : Zeminde birkaç desimetre ölçüsünde çatlaklar olusabilir. Bazen 1 m. genisliginde çatlaklar da olabilir. Nehir teraslarinda ve dik meyilli yerlerde büyük heyelanlar olur. Büyük kaya düsmeleri meydana gelir. Yeralti su seviyesi degisir. Kanal, göl ve nehir sulari karalar üzerine tasar. Yeni göller olusabilir.
XI - Çok Agir Yikici
(b) : Iyi yapilmis yapilarda, köprülerde, su bentleri, barajlar ve tren yolu raylarinda tehlikeli hasarlar olur. Yol ve caddeler kullanilmaz hale gelir. Yeraltindaki borular kirilir.
(c) : Yer, yatay ve düsey dogrultudaki hareketler nedeniyle genis yarik ve çatlaklar tarafindan önemli biçimde bozulur. Çok sayida yer kaymasi ve kaya düsmesi meydana gelir. Kum ve çamur fiskirmalari görülür.
XII- Yok Edici (Manzara Degisir)
(b) : Pratik olarak topragin altinda ve üstündeki tüm yapilar bastanbasa yikintiya ugrar.
(c) : Yer yüzeyi büsbütün degisir. Genis ölçüde çatlak ve yariklarda, yatay ve düsey hareketlerin yön miktarlari izlenebilir. Kaya düsmeleri ve nehir versanlarindaki göçmeler çok genis bir bölgeyi kaplarlar. Yeni göller ve çaglayanlar olusur.
Yasanmis Olan Büyük Depremler
Dünya'da büyük depremler kronolojisi
Türkiye, bugün Richter ölçegine göre 6.7 siddetinde merkez üssü Kocaeli olan depremle sarsilirken, dünyada 1980 yilindan bu yana binin üzerinde can kaybina yol açan depremlerin geriye dogru kronolojisi söyle:
30 Mayis 1998- Afganistan'in kuzeyini vuran siddetli depremde 3 bin kadar insan yasamini yitirirken, Takhar bölgesinde 50 köy yerle bir oldu.
4 Subat 1998- Iran'da meydana gelen 7.1 siddetindeki depremde en az 2 bin kisi öldü, binlerce kisi yaralandi.
Merkez üssü Afganistan sinirina 150 kilometre mesafede olan depremde 11 köy yok oldu, Kaen ve Birjand kentlerinde büyük hasar meydana geldi.
28 Mayis 1995- Rusya'da 7.5 siddetinde meydana gelen deprem ülkenin kuzeyindeki Sakhalin Adasi'nda petrol üretim merkezi Neftegorsk kentinde 1989 kisinin yasamina mal oldu.
17 Ocak 1995- Japonya'da merkez üssü liman kenti Kobe kenti olan 7.2 siddetindeki depremde 6 bin 500 kisi öldü.
6 Haziran 1994- Kolombiya'da meydana gelen deprem ve depremde Paez Irmagi vadisinde meydana gelen toprak kaymasinda bin kisi yasamini yitirdi.
30 Eylül 1993- Hindistan'da ilki 6.4 siddetinde olan bir dizi deprem ülkenin batisi ve güneyinde 36 köyün yikilmasina 22 bin insanin ölmesine yol açti.
Depremin merkez üssünün Maharashtra, Andhra Prades ve Karnataka eyaletlerinin bulundugu bölgede oldugu tespit edilmisti.
12 Aralik 1992- Endonezya'da, East Nusa Tenggara bölgesindeki birçok adada meydana gelen 6.8 siddetindeki depremde 1490 kisi öldü. Babi Adasi'nda 700 kisi yasamini yitirdi.
20 Ekim 1991- Hindistan'in baskenti Yeni Delhi'nin kuzeydogusundaki Uttarkashi bölgesi yakininda meydana gelen 6.1 siddetindeki depremde 1600 kisi öldü, 2 bin bin kisi yaralandi.
16 Temmuz 1990- Filipinlerde, merkez üssü Cabanatuan kenti olan 7.7 siddetindeki depremde en az 2 bin kisi öldü, 3 bin 500 kisi yaralandi. Deprem sonucu 148 bin kisi evsiz kaldi.
21 Haziran 1990- Iran'da 7.7 siddetindeki deprem Gilan ve Zanjan bölgelerini vurdu, 35 bin kisi yasamini yitirdi ve 100 bin kisi yaralandi. Deprem, 500 bin kisiyi de evsiz birakti.
7 Aralik 1988- Ermenistan'in kuzeybatisini vuran 6.9 siddetindeki depremde 25 binden fazla insan öldü, 18 bin kisi yaralandi. Spitak kasabasi tamamen yok olurken, Leninakan kasabasinin yarisi göçtü.
5 Mart 1987- Ekvador Cumhuriyeti'nde merkez üssü El Reventador olan depremde binin üzerinde kisi öldü, birkaç bin kisi kayboldu.
10 Ekim 1986- El Salvador'da meydana gelen 7.5 siddetindeki depremde 1500 kisi öldü, 20 bin kisi yaralandi. Deprem 300 bin kisiyi evsiz birakti.
19 Eylül 1985- Meksika'da 8.1 siddetinde meydana gelen depremde, 6 bin ila 12 bin insan öldü, 40 bin kisi yaralandi.
30 Ekim 1983- Türkiye'de Erzurum civarinda 6.8 siddetindeki depremde 1155 kisi öldü ve 500 dolayinda kisi yaralandi. Deprem 35 bin kisiyi evsiz birakti.
13 Aralik 1982- Yemen'de 6 siddetinde meydana gelen depremde 3 bin kisi öldü, 2 bin kisi yaralandi. Deprem baskent Sana'nin güneydogusundaki Dhamar bölgesinin altini üstüne getirdi.
11 Haziran 1981- Iran'da meydana gelen 6.8 siddetindeki depremde 1027 kisi öldü, 800 kisi yaralandi. Depremde, Kerman bölgesindeki Golbaf kasabasi yok oldu.
-23 Kasim 1980- Italya'da 7.2 siddetindeki depremde 2 bin 735 kisi öldü, 7 bin 500'den fazla insan yaralandi. Merkez üssü Eboli'de olan deprem en çok Napoli'de genis bir alani etkiledi. Deprem sonucu 1500'ün üzerinde kisi kayboldu.
-10 Ekim 1980- Cezayir'de meydana gelen 7.3 siddetindeki depremde BM verilerine göre 2 bin 590 kisi öldü. Merkez üssü El Asnam kasabasi olan deprem sonucu 330 bin insan evsiz kaldi.