Deyimler ve Özellikleri - Seversintabi.com Türkiye'nin En Büyük Forumu Bence Seversin Tabi

**ceyLin** · #1 7 December 2008, 17:47

DEYİMLER:

Kelime topluluklarının meydana getirdiği anlama deyim denir. Deyimlerin ana unsuru,bir durum ifadesi taşımalarıdır.Bu sebeple kullanışlarında dikkatli olmak gerekir.Deyimlerin,atasözleri ve fıkra-hikayeler olmak üzere iki büyük kaynağı vardır.

Deyimler,dört gramer yapısından oluşmaktadır:

1-Tek bir kelimeden ibaret olup,semantik manasına göre dikkate alınarak.
2-Bileşil fiillerin kendisinden önce gelen kelimeye karşı elde ettiği hakimiyetle.
3-İsmin fiile hakim oluşuyla.
4-Her iki öğenin eşit oranda kalıplaşmasıyla meydana gelir.

Deyimlerin ana karakterini anlamak için cümle içindeki kullanılışlarına dikkat etmek gerekir.Yukarıda sıralanan nitelikler göz önüne alınarak,deyimlerin gruplandırılması şöyle yapılabilir:

1-ALAY VE EĞLENME MAKSADIYLA YAPILAN DEYİMLER:
a-Tasviri olup fiil karakteri taşımadan kullanılanlar:
ör:Ayran budalası
b-Bir hüküm ifade edip atasözü değerine ulaşanlar:
ör:Atı alan Üsküdar'ı geçti
c-Hikaye karakteri gösterenler:
ör:Hoppala
d-Fiilin hakim olduğu deyimler:
ör:Akıldan yana züğürt olmak

2-HİKAYE DEYİMLERİ:
a-Tasviri mahiyette olanlar:
ör:Adet yerini bulsun
b-Dua mahiyetinde olanlar:
ör:Bereket versin
c-Hitap olarak kullanılanlar
ör:Ayol
d-Üzüntüyü,eseflenmeyi ifade edenler:
ör:Ah�aksi şeytan
e-Konuşmayı devam ettirmek amacıyla kullanılanlar:
ör:Ha,ne diyordum
f-Teselli mahiyetinde kullanılanlar:
ör:Adam sen de

3-TASVİR NİTELİĞİNDEKİ DEYİMLER:
a-Tasviri olanlar:
ör:Kuyu anası
b-Fiilin hakim olduğu deyimler:
ör:Alçak gönüllü olmak

4-MÜBALAĞA DEYİMLERİ:
a-Tasviri mahiyette olanlar:
ör:Ağzı açık kalmak
b-Alay ve eğlenme ihtiva edenler:
ör: Dananın kuyruğunu koparmak
c-Küçümseme,tahkir ve ihtar unsurlarını içine alanlar:
ör:Yüreğinde dağ açılmak

5-DUA DEYİMLERİ:
a-Nezaket ve iltifat unsurlarının hakim olduğu dua deyimleri:
ör:Allah bir arada kocatsın
b-Vecize mahiyetinde olan dua deyimleri:
ör:Nemrut'un ateşini Hz.İbrahim'e gülzar eden Allah,sizin de yaktığınız ateşi bize selamet nuru etsin.
c-İstihza yollu söylenen ve dalkavukluk çeşnisi ile bulunan deyimler:
ör:Allah akıl versin,çok yaşa
d-Allah'a şükür anlamında yapılan deyimler:
ör:Hamdolsun,bin şükür.
e-Büyü,tılsım bozmak veya yapmak için kullanılan deyimler:
ör:Üzerliksin hevasın,her dertlere devasın

6-İLTİFAT,DALKAVUKLUK,YALTAKLANMA VE SEVGİ DEYİMLERİ:
a-Saray çevresinde padişah ve diğer devlet ricalini tasvir,takdir ve dalkavukluk için kullanılan deyimler:
ör: Devletli,efendizadem
b-Sevgiliye veya yaranılmak istenen kimseye karşı kullanılan hitap deyimleri:
ör:A canım,canımın içi,ciğerimin köşesi,elmasım
c-Sevgiliyi veya yaltaklık edileni tasvir için kullanılanlar:
ör:Afeti can,gazali rana,hokka gibi ağızlı,kiraz gibi dudaklı
d-Sevilen veya yaranılmak istenen şahsa söylenen,fiilin hakim olduğu deyimler:
ör:Keremin arpa tarlası gibi yanmak
e-Aşırı bir alçakgönüllülük veya kendini küçültmekle yapılan dalkavukluklar,yalvarmalar,dua mahiyetinde olanlar:
ör:Bağışlayınız,af buyurunuz,Allah ömürler versin

7-BEDDUALAR:
a-Uzuvlar üzerine yapılan beddualar:
ör:Ağzı kurusun,burnu kırılsın,elleri yumurcaktan kopsun
b-Soyut anlam taşıyanlar:
ör:Adı batsın,Aklı kurusun
c-Vasıtala Beddualar:
ör:Ziftin pekini ye
d-Alay yollu beddualar:
ör: Deli diyenin tepesi delinsin,iki gözün bir delikten fırlasın

8-İHTAR MAHİYETİNDE DEYİMLER:
a-Tek kelimeden ibaret olanlar:
öravul,yıkıl v.b.
b-Soyut anlam taşıyanlar:
ör:Hanya'yı Konya'yı haddini bildiririm.
c-Uzuvlara dayanılarak yapılan ihtarlar:
ör:Ağzını düzelt,dilini tut
d-Vasıtalı ihtarlar:
ör:Eşek sudan gelinceye kadar dövmek

9-KÜFÜR VE HAKARET DEYİMLERİ:
a-Tek kelime halinde olan,içinde tasviri,soyutluk ve hafif bir şekilde kıyaslama unsurları bulunan küfür ve hakaret deyimleri:
ör:Alık,balkabağı,marsık,kınamsık
b-Tek kelime halinde olan fiili hakaret deyimleri:
ör:Zıbarmak,kudurtmak
c-Birden fazla kelimeli fiili hakaret deyimleri:
ör.Boyundan büyük işe kalkışmak
d-Tasvir unsuru hakim olanlar:
ör:Ayran budalası,düz taban,çenesi düşük
e-Hayvanlardan yararlanılarak yapılan ve herif gibi kelimelerle beraber kullanılan ağır küfür ve hakaret deyimleri:
ör:Ağanın beygiri,kılkuyruk herif,köpoğlu v.b.

10-SES TAKLİTLERİYLE MEYDANA GELEN DEYİMLER:
Bu deyimler,doğadaki tabii ses taklitleriyle yapıldıkları gibi anlamsız kelimelerin yan yana gelmesiyle de meydana gelebilirler. Bunlarda amaç,tasvir ettikleri semantik manadır.Söz konusu ses taklidi bir kelimeyle açıklanır.
ör:Bıcı bıcı yapmak.

Deyimlerin Atasözlerinden farkı şöyle özetlenebilir:

1-Deyimler kavram ve durum bildirirler.
2-Deyimlerin mecazlı anlamı vardır.
3-Deyimlerin öyküsü,efsanesi ve kaynağı genellikle vardır.
4-Deyimleri anlatım kalıbı olarak görebiliriz.
5-Deyimlerde kesin hüküm,öğüt,yol göstericilik yoktur.Bu yüzden genel kural oluşturmazlar.

Not:Atasözleri için de yukarıda belirtilen açıklamaların tersi geçerlidir.

Deyimler ile atasözlerinin benzer tarafları şunlardır:

1-Her ikisinde de kelimelerde mecaz,istiare ve kinaye vardır.
2-Kelime dizilişleri değiştirilemez.
3-Sözdeki kelimelerin eş anlamlısını kelimenin yerine koymak olumlu bir sonuç vermez,sözü bozar.
4-Biçim yönünden birbirlerine benzerler.