|
|
#1
9 December 2008, 10:19
|
|||
|
|||
Ses OLayLarı
SES OLAYLARI
a) Ses Türemesi 1.Ünlü Türemesi 2.Ünsüz Türemesi b) Kaynaşma c) Ses Düşmesi 1.Ünlü Aşınması 2.Ünlü Düşmesi 3.Ünsüz Düşmesi ç) Ses Benzeşmesi 1.Sert Ünsüzlerin Benzeşmesi 2.Dudak Ünsüzlerinin Benzeşmesi 3.Sert Ünsüzlerin Yumuşaması 4.Ünlü Daralması d) Ulama BAŞLICA SES OLAYLARI a) Ses Türemesi 1. Ünlü Türemesi: Bazı sözcükler pekiştirilirken araya bir ünlü girebilir.Bu olaya “ünlü türemesi” denir. Çoğu yabancı kelimelere ait olmak üzere dört türlü ünlü türemesi görülür: İki ünsüzle başlayan ve yabancı dillerden geçen bazı sözcüklerin başında ünlü türemesi olur. Örnek : stasyon istasyon statistik istatistik Tek heceli yabancı asıllı sözcükleri, Türkçe’nin yapısına uydurmak için ünlü türetilir. Örnek : akl akıl sabr sabır fikr fikir emr emir Pekiştirme sıfatlarında görülür. Örnek : sap-a-sağlam sapasağlam yap-a-yalnız yapayalnız güp-e-gündüz güpegündüz çep-e-çevre çepeçevre Küçültme sıfatlarında görülür. Örnek : az-ı-cık azıcık bir-i-cik biricik dar-a-cık daracık 2.Ünsüz Türemesi : İsim soylu sözcüklerle birleşen bazı yardımcı eylemlerde görülür. Örnek : af + etmek affetmek ret + etmek reddetmek his + etmek hissetmek Türkçe kökenli sözcüklerde iki ünlü yan yana bulunmadığından bazı alıntı kelimelerde ünlüler arasında “y,v” sesleri türemiştir. Örnek : fiat fiyat faide fayda zaif zayıf b) Kaynaşma : Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana bulunmaz. Bu yüzden ünlü ile biten sözcüklere ünlü ile başlayan bir ek gelirse, araya y, s, ş, n harflerinden biri girer. Bu olaya kaynaşma; araya giren y, s, ş, n harflerine de kaynaştırma harfleri denir. Örnek : masa masa-y-ı Ünlü ile biten sözcükler –i ve –e Ayşe Ayşe’-y-e hal eklerini aldığı zaman y kaynaştırma ünsüzü kullanır. dinle-ici dinleyici Yapım ekleri ile sözcük türetilirken y bekle-en bekleyen kaynaştırma ünsüzü kullanılır. iste isteyeceğim Eylem çekimlerinde y kaynaştırma oku okuyacağım ünsüzü kullanır. uyu uyuyacağım Örnek : iki – er ikişer Sayılara üleştirme anlamını –er eki altı - ar altışar katar.Ünlü ile biten sayılara –er eki, ş ile yedi – er yedişer bağlanır. yirmi – er yirmişer Örnek : dedemin tarla-s-ı İsim tamlamalarında, tamlanan eki, masa örtü-s-ü -i den önce s kaynaştırma ünsüzü Onur’un sıra-s-ı kullanılır. Örnek : kedi-n-in kuyruğu İsim tamlamalarında, tamlayan eki, -in kapı-n-ın kolu den önce n kaynaştırma ünsüzü kullanılır. ütü-n-ün sapı NOT : İsim tamlamalarında, tamlayan ekinden önce n; tamlanan ekinden önce s kaynaştırma ünsüzü kullanılır. Örnek : tamlayan tamlanan pencere-n-in perde-s-i Su ve ne sözcükleri bu kurala aykırıdır. Örnek : su-y-un tadı Tamlayanda da, tamlananda da araya y çeşme su-y-u kaynaştırma harfi girdi. ne-y-in tadı Örnek : ceketin düğme-s-i-n-de isim tamlamalarında tamlanan eki masa örtü-s-ü-n-den ile hal eki arasında n kaynaştırma demir kapının zincir-i-n-e harfi kullanılır. Örnek : bu bunu Bu, şu, o adılları ile, aldıkları ek arasına n şu şunu kaynaştırma harfi kullanılır. o onu c) Ses Düşmesi 1. Ünlü Aşınması : Ünlü ile biten sözcük, ünlü ile başlayan başka bir sözcükle birleştiği zaman, Türkçe’de iki ünlü yan yana bulunamadığından ünlülerden biri aşınarak düşer. Örnek : ne + için niçin kahve + altı kahvaltı ne + asıl nasıl ne + olur n’olur pazar + ertesi pazartesi hoca + hanım hocanım 2. Ünlü Düşmesi : Dilimizde iki heceli bazı kelimeler, ünlü ile başlayan bir ek aldığında, ikinci hecedeki dar ünlü düşer.Buna ünlü düşmesi denir.Bu düşmenin sebebi orta hece ünlüsünün vurgusuz olmasıdır. Örnek : ağız-ım ağzım azim azmi hüzün hüznü çevir(mek) çevril(mek) Bazı sözcüklerde, isimden fiil ya da fiilden isim türetme ekleri alırken son hecede yer alan ünlünün düştüğü görülür. Örnek : sarı-ar sarar(mak) kavur-(u)l kavrul kıvır-ım kıvrım ayır-ım ayrım 3. Ünsüz Düşmesi : -cik, -cek küçültme ekleri, k ünsüzü ile biten sözcüklerin sonuna eklendiğinde, k ünsüzü düşer. Örnek : yumuşak-cık yumuşacık sıcak-cık sıcacık çabuk-cak çabucak minik-cik minicik Örnek : ufak-( )l ufalmak Türeme sırasında da ünsüz yüksek-( )l yükselmek düşebilir. küçük-( )l küçülmek ç) Ses Benzeşmesi 1. Sert Ünsüzlerin Benzeşmesi : Sert ünsüzlerden (p, ç, t, k, s, ş, f, h) sonra gelen süreksiz yumuşa ünsüzleri (c, d, g) sertleşerek ç, t, k’ ye dönüşür.Bu duruma sert ünsüzlerin benzeşmesi denir. Örnek : simit-ci simitçi sus-gun suskun balık-ci balıkçı kitap-cı kitapçı ağaç-da ağaçta piş-gin pişkin 2. Dudak Ünsüzlerinin Benzeşmesi : n diş ünsüzü p ve b dudak ünsüzleri önünde m dudak ünsüzüne döner. Bu karşılaşma Türkçe kelimelerde nadir olur.Yabancı dillerden kelimeler ise bu kurala uygun olarak gelmişler veya Türkçe’de ona uymuşlardır. Örnek : anbar ambar konposto komposto tenbel tembel trampet gibi. Özel isimler ve birleşik isimler bu kurala uymaz. Örnek : Safranbolu, binbaşı, onbaşı, sonbahar... 3. Sert Ünsüzlerin Yumuşaması : Sözcük sonlarındaki süreksiz sert ünsüzler “ p, ç, t, k “ , sesli ünlüyle karşılaşınca yumuşayarak “ b, c, d, g (ğ) ” –ye dönüşür.Buna sert ünsüzlerin yumuşaması denir. Örnek : topaç-ı topacı taç-ı tacı dolap-ın dolabın kap-a kaba yoğurt-u yoğurdu geçit-in geçidin kayık-ı kayığı renk-i rengi Tek heceli birçok sözcük bu kurala uymaz. Örnek : ip / ipi saç / saçı et /eti kürk / kürkü Dilimize yabancı dillerden katılan kimi sözcüklerde yumuşama olmaz.Bu sözcükler Türkçe’ye özgü olan yumuşama kuralına uymaz. Örnek : ahlak / ahlakın sepet / sepeti aşk / aşkı gayret / gayreti Özel adlar kural dışıdır. Örnek : Atatürk’ün Sinop’u Kızılırmak’ı Karabük’e NOT : Yumuşama olayı, bazı özel adlarda, seslendirme sırasında uygulanır.”Kızılırmağı”, “Sinobu” diye seslendiririz.Ancak bu yazıda gösterilmez. Eylem tabanlarının sonlarında bulunan kimi sert ünsüzler bu kurala uymaz. Örnek : geç (-mek)-im geçim yap (-mak)-ı yapı bak (-mak)-ım bakım gerek (-mek)-en gereken Eylemlerden “–( )t” ekiyle ad yapılmış sözcüklerin bazılarında yumuşama olmaz. Örnek : taşı (-mak) -t taşıt-ı taşıtı yak (-mak)-(ı)t yakıt-ı yakıtı 4. Ünlü Daralması : -yor eki eklendiği sözcüklerin sonundaki a,e düz-geniş ünlülerini darlaştırarak, onları ı, i, u, ü ünlülerine dönüştürür. Örnek : sakla-yor saklıyor kokla-yor kokluyor gitme-yor gitmiyor dile-yor diliyor Kaynaştırma ünsüzlerinden y, kendinden önceki a,e ünlülerini konuşmada daraltır; bu durum yazıda gösterilmez. Örnek : gelme-y-en gelmeyen gelmiyen (okunuşu) ağla-y-an ağlayan ağlıyan (okunuşu) bilme-y-erek bilmeyerek bilmiyerek (okunuşu) NOT : de (-mek) ve ye (-mek) eylemlerinde y nin darlaştırma etkisi yazıda da gösterilir. Örnek : de-y-ecek diyecek de-y-en diyen ye-y-erek yiyerek ye-y-ecek yiyecek c) Ulama Türkçe’de ünlü sesler, bir önceki ünsüzü kendine çeker.Birbirini izleyen sözcükler tek sözcükmüş gibi ağzımızdan çıkar.Bu olaya ulama denir.Ulamanın yapılabilmesi için; 1.İki sözcüğün bulunması; 2.Bu iki sözcükten birincisinin ünsüzle bitmesi; ikinci sözcüğün ünlüyle başlaması 3.Bu iki sözcük arasında herhangi bir noktalama işaretinin bulunmaması gerekir. Örnek : El elden üstündür. 
|
Normal
