ULUSLARARASI İŞLETMECİLİK VE
ÇOK ULUSLU İŞLETMELERDE YöNETİM


1.Uluslararası İşletmecilik ve ﾇokuluslu İşletme Tanımı

1.1. Uluslararası İşletmecilik

Uluslararası işletmecilik, ulusal sınırları aşan işletme faaliyetlerini konu alan bir disiplindir. Bu faaliyetler, malların, hizmetlerin, sermayenin, personelin uluslararası hareketi şeklinde olabileceği gibi teknoloji transferi şeklinde de gerekleşebilir.
Uluslararası işletmecilik genellikle dış ticaret ve karşılaştırmalı işletmecilik ile karıştırılmaktadır. Dış ticaret, yurt iinde yabancı bir lke ile yapılan ticari faaliyetleri ifade etmektedir. Karşılaştırmalı işletmecilik, lkeler ile bu lkelerdeki işletme sistemleri arasındaki benzerlik ve farklılıkları araştırır. Uluslararası işletmecilik ise birok sektr iine alır. Ana lke olarak adlandırılan şirket merkezinin bulunduğu lke ile; şirketin, şube, yavru şirket gibi uzantılarının bulunduğu ev sahibi lke veya lkeler arasındaki her trl mal, hizmet, sermaye, teknoloji, personel akışı uluslararası işletmecilik kapsamına girer. Madencilik, petrol, tarım ve imalat faaliyetlerinden doğan fiziksel malların ticareti; turizm, danışmanlık, toptancılık ve perakendecilik, bankacılık, taşımacılık, medya hizmetleri, marka, teknoloji gibi maddi olmayan malların transferi vb. faaliyetler uluslararası işletmecilik kapsamındadır. ﾖzellikle okuluslu işletmelere zel bir nem verir ve uluslararası işletmecilik faaliyetlerinde yararlanabilecekleri tm yntemleri ele alır.
1.2. ﾇokuluslu İşletme

Son eyrek yzyılda dnya ekonomisine yn veren ve işletmecilik literatrnde nemli bir yere sahip olan okuluslu işletmelerin, tanımı konusunda, kesin bir grş birliğine rastlanamamıştır. Bu konuda araştırma yapan yazar ve bilim adamları birbirinden farklı unsurlar zerinde yoğunlaşmışlardır. ﾇokuluslu işletme,
William A. Dymsza’a gre: “ Ana finansman birimi olarak, bir ok lkede retim faaliyetinde bulunurken nemli karlar sağlayan, yatırım, pazarlama, retim, finansman ve diğer alanlarda global ynetsel bir perspektife sahip olan işletmedir.”
John Fafetrweather’a gre: “ İki ya da daha fazla lkede dolaysız olarak faaliyette bulunan işletmedir.”
Bir başka kaynağa gre; okuluslu işletme, iki ya da daha fazla lkede genel bir ynetim stratejisi altında, işletme kaynaklarının lkeye bakılmaksızın dağıtıldığı ve st ynetimin okuluslu olduğu işletmelerdir.
Başka bir kaynakta ise tanım şyle yapılmıştır: ﾇokuluslu işletme, ikiden ok lkede, bağlı şirketleri aracılığı ile gelir yaratıcı yatırım ve retim faaliyetlerinde bulunan, şirket varlık ve btnlğn evrensel dzeyde ilgilendiren konularda karar alma ve uygulamada merkezileşmiş, st dzey yneticileri karar ve davranışlarında milliyetilik ilkelerinden uzaklaşmış grnen ve ekonomik faaliyetlerinde btnleşmiş şirketler topluluğudur. Bu işletmelerin bazı zellikleri şunlardır:
Sermaye payları iki yada daha ok lkeye dağılmıştır.
ﾜst kademe yneticileri genel merkezden sağlanmaktadır.
Her lkedeki birim belli bir bağımsızlık iinde alışır, ancak uzun vadeli ama ve politikalar genel merkezde oluşturulur.
ﾜretim birok lkede birden sağlanır.
Gittikleri lkenin kalkınma ve ekonomik sorunlarını gz nnde bulundurmadan sadece kendi kar ve ıkarlarını dşnrler.
1.3. ﾇokuluslu İşletmelerin Tarihsel Gelişimi

ﾇokuluslu şirketlerin tarihsel gelişimi ok eskilere dayanmaktadır. Gnmzdeki anlamıyla okuluslu şirketler, İkinci Dnya Savaşı sonrası dnemde ekonomik ve sosyal değişmelerin sonucu olarak ortaya ıkmıştır. 1946’da başlayıp 1950’lerin sonlarında sona eren birinci aşamada Amerikan ve İngiliz okuluslu şirketleri petrol ve hammadde ağırlıklı yatırımlarda bulunmuşlardır. 1958’lerde başlayıp 1960’ların sonlarına dek uzanan ikinci aşamada ise yatırımlar, Ortak Pazar ve Avrupa Serbest Ticaret Birliği (EFTA) lkelerinde imalat faaliyetleri alanında yoğunlaşmıştır. Bu dnemde Amerikan firmaları, emekten tasarruf sağlayan, gelir elastikiyeti yksek yeni rnler icat etmişler ve rn nclğnde uzmanlaşmışlardır. Avrupa’da ve diğer lkelerde kişi başına dşen gelirlerin artması yeni Amerikan rnlerinin bu lkelere ithaline yol amıştır. Amerikan firmalarının ihracattan yabancı lkelerde imalata geişi, dış pazarların, yeni rnler iin ek bir retim kapasitesine yatırımı kesinlikle garanti edecek kadar byk olmasıyla başlamıştır. Diğer taraftan yurt ii ve yurt dışı oligopolistik rekabet Amerikan firmalarını Avrupa ve az gelişmiş lkelere yneltmiştir. Bu arada Avrupa ve diğer lkelerin koruyucu gmrk tarifeleri uygulamaları da Amerikan şirketlerinin ihracat yerine yurt dışı imalat yatırımlarına gemelerini zorunlu kılmıştır. ﾇnk okuluslu şirketler ana lkedekinden daha yksek kar elde etmek ve mal olarak geemedikleri gmrk duvarlarının arkasına sermaye olarak gemek amacındadırlar.
ﾜ錮nc aşama, Amerikan dolarının devale edildiği dneme rastlar.1970’lerin başına rastlayan bu dnemin zelliği, Amerika dışındaki okuluslu şirketlerin sayısındaki byk artış ve bu şirketlerce A.B.D.’de yatırım yapmanın cazip hale gelmesidir. Başlıca yatırım yapan lkeler Hollanda, İngiltere, Kanada, İsvire, Batı Almanya, Fransa ve Japonya’dır.
Japon şirketlerinin yabancı lkelere aılması 1962 ve daha sonraki yıllardadır. 1962-1967 arasında Japon firmalarının uluslararası faaliyetleri, k・k lekteki imalat projeleri ve gelişmekte olan lkelerde kaynak geliştirme faaliyetlerini kapsamaktaydı. Japon dış yatırımlarındaki etkenlerin başında hammadde ihtiyacı, işgc kıtlığı ve yksek cretler olmuştur. Endonezya, Tayvan, Tayland, Filipinler ve Hong Kong’a yapılan yatırımlarda bu etkenler rol oynamıştır.
Japon şirketlerinin Avrupa’da yatırım yapmaları 1968’de başlar. Avrupa’daki k・k Japon yatımlarının amacı, karı maksimize etmek değildir. Japonya, endstriyel gelişimi iin zorunlu olan hammaddeleri ithal edebilmek amacıyla ihracata ynelmiştir. İşgc kıtlığının da artmasıyla az gelişmiş ve gelişmekte olan lkelerde yatırımlara nem verilmiştir.
Yzyılımızın ilk eyreğinde hızla gelişen okuluslu şirketler, yeni bir denge ağına girmiş olup, byme hızları nispeten azalmıştır.


2. ﾇokuluslu İşletmelerde Ynetim

Ynetim Felsefesi

Ynetim felsefesi, uluslararası faaliyetlerde bulunan işletmelerde yneticilerin uyguladıkları işletmecilik eğilimidir. Ynetsel felsefeler etnosentrik (tek merkezli), polisentrik (ok merkezli), ve geosentrik olabilir. Etnosentrizm ana lke eğilimli felsefedir. Bu felsefeye sahip olan okuluslu şirket, konuk olduğu ev sahibi lkedeki kilit st dzey mevkileri, ana lke personeli ile doldurmayı tercih eder. Polisentrizm ev sahibi lke eğilimli felsefedir, şubelerin yneticilerini ev sahibi lke vatandaşlarından seme eğilimi vardır. Geosentrizm faaliyetlerini dnya apında, lke farkı gzetmeksizin dzenleyen bir felsefedir. Bu durumdaki işletme, tm lkelerden seeceği yneticilerle bir grup oluşturur ve bunları dnyanın herhangi bir lkesinde grevlendirebilir.

ﾖrgt yapısı ister rne, ister fonksiyona, ister coğrafi yapıya gre dzenlenmiş olsun, her ・ felsefe de uygulanabilir. AR-GE alışmaları daha ok dnya apında, finansman daha ok tek merkezli yaklaşımla ele alınmaktadır. ﾇok merkezlilik oğunlukla tketim malları blmlerinde, tek merkezlilik ise sanayi malları blmlerinde grlmektedir.

ﾜlkelere Giriş Biimlerinin Ynetim Yapısına Etkisi

ﾇokuluslu işletmelerin lke dışı faaliyetlerinin bir kısmı ynetim faaliyeti gerektirirken bazıları gerektirmeyebilir. Dış lkelere aılmada kullanılan giriş biimi bu gerekliliği belirler. Organizasyon yapısında değişiklik gerektiren giriş yolları ihracat-ithalat, lisans anlaşmaları, franchising ve hisse senedi yatırımlarıdır. İşletme satın alma, şube ama ve joint venture ise rgt yapısında değişiklik gerektiren giriş biimleridir. ﾇokuluslu işletme, farklı lkelere farklı stratejilerle girebilir ve giriş biimine gre organizasyon yapısında değişiklik yapması gerekir.

ﾜst Ynetimin ﾖnemi

Uluslararası işletmeler dış lkelere ıkarken bir seri tedbir almak zorundadırlar. ﾖzellikle st ynetim(ana lkedeki ynetim kurulu) byle bir karar verirken fırsatlar kadar riskleri de değerlendirmek zorundadır. Uluslararası alana giren işletmelerin st ynetimleri, lke ii faaliyetlerde karşılaşmadıkları ve oğunun 銹zm kendi inisiyatifleri dışında olan eşitli sorunlarla yz yze gelirler. İşletmenin st ynetimi şu konulara zellikle daha fazla nem vermelidir.

Dış pazarlar dikkatle izlenmeli ve faaliyetler dışa dnk planlanmalıdır. Bylece fırsatlar değerlendirilirken risklerin l錮lmesi de kolaylaşır.
Organizasyon işletmenin ihtiyalarını ve yapısını aksettirdiğinden organizasyon yapısında kkl değişiklikler gerekli olabilir. Bu değişikliklerle lke dışı faaliyetlerde elişki yaratacak durumlar azaltılır. Organizasyon değişikliği, ulusal organizasyon yapısının uzatılması veya genişletilmesi şeklinden ok, uluslararası faaliyete yetecek bir yapının
oluşturulmasına odaklanmalıdır.
Uluslararası faaliyetlere başlayan işletme, dikkatini lke dışı faaliyetlere evirmelidir. Kar ve faaliyet hacminin byk bir kısmı lke dışı faaliyetlerden kaynaklanıyorsa uluslararası alan ncelik taşımalıdır.


2.1. ﾇokuluslu İşletmelerde Planlama

ﾇokuluslu işletmelerin uluslararası faaliyetlerindeki byk artış iki kavramı gncel hale getirmiştir. Birincisi lke dışı fırsatlar; ikincisi ise risklerdir. İyi bir pazar yaratan geri kalmış lkelerde, siyasi risklerin fazla olması, okuluslu işletmeleri, lke dışı faaliyetlerinde daha dikkatli davranmaya yneltmiştir. ﾇokuluslu işletmelerin dış pazarları ele geirmek konusunda ok istekli olmaları ve olası risklerin yaratacağı belirsizlikler planlamaya daha ok nem vermelerine neden olmuştur.
ﾇokuluslu işletmelerin planlama ilkeleri şyle sıralanabilir.
ﾇokuluslulaşma yolunda faaliyetlerini nitelik ve nicelik ynnden arttıran işletmeler, eşitli faaliyet biimlerinde stratejik planlamasını en iyi biimde yapmalıdır. ﾜlke dışı risklerin fazla olduğu durumlarda, okuluslu işletmeler zellikle bymeyi hedefliyorsa, stratejik planı belirlerken, fırsat ve riskleri optimum dengede tutacak şekilde alışmalıdır. ﾇok byk işletmeler, btn dnyayı tek bir pazar haline getirecek şekilde stratejik planlamaya gitmelidir.
Planlama ile organizasyon birbirine uygun olmalıdır. Faaliyet planlaması yapılırken organizasyon planlamasına gidilmelidir.
ﾇokuluslu işletmelerin yapacakları planlar zellikle –stratejik planlar- geniş kapsamlı olmalıdır. Ana işletme ile şubelerin faaliyet stratejilerini kapsayacak şekilde ve ok seenekli planlar hazırlanmalıdır. Plan, uzun, orta ve kısa dnemde işletmenin organizasyon ynnden ihtiyalarını karşılayacak şekilde ve esnek olmalıdır. Şubelerin farklı politik, ekonomik ve kltrel ortamlardaki roln ve etkisini dikkate almalıdır.
İşletmenin genel planlaması ana lkedeki st ynetim tarafından yapılmalı ancak faaliyet gsterilen tm blgelere ait bilgilere dayanılmalıdır. Bunun nedeni planlamanın karar merkezinde yapılması gerektiğidir.
Blgesel planlamaya nem verilmelidir. Blgelere gre, hatta gerektiğinde lkelere gre yapılan planlar, merkezi planlar ile uyum iinde olmalıdır.Her blgenin koşullarının farklı olması, blgesel zelliklerin planlamada dikkate alınmasını gerektirir. Bu durum işletmenin faaliyet konusuna gre değişebilir. ﾖzellikle tketicinin isteklerinin hakim olduğu tketim mallarında, blgesel değişkenleri dikkate almak daha byk nem taşır.
Planlar evre koşullarına ve faaliyet gsterilen lkenin ihtiyalarına gre yapılmalıdır. ﾇeşitli faaliyet blgelerinde ynetim ve teknik know-how transfer edecek şekilde planlamaya gidilir. Ayrıca şubelerin kurulduğu lkelerde retim tesisleri kurma, araştırma geliştirme faaliyetini yrtme ve maliyet azaltıcı işlere girişilir.

ﾇokuluslu işletmenin planlamasında stratejik planlamanın nemi oktur. Stratejik planlama, temelde her işletme iin nemlidir, ancak risklerle dolu değişik ortamlarda faaliyet gsteren okuluslular iin hayati bir nem taşır. ﾇokuluslu işletmelerde stratejik planlama, lke dışındaki risklerle , fırsatlarla ve sorunlarla belirli dnemlerde ilgilenmek iin yapılan sistemli bir yaklaşımdır. Stratejik planlar yapılırken eşitli faktrler dikkate alınır. Tablo 1.’de bir okuluslu işletmenin stratejik planlaması grlmektedir.
Stratejik planlamada tahminlerin nem kazandığı noktalar şunlardır:
Pazarlardaki (i ve dış) satış hacmi artışını belirlemek gereklidir.
Mal eşitlendirme l錮s veya tek malla rekabet stnlğ ile pazara girmek konusunda pazarlama stratejisi belirlenmesi gereklidir.
Ynetim biimlerini gzden geirerek lke dışına ynetim becerisi transferi zerinde durulmalıdır.
ﾜlke dışı faaliyet iin nasıl bir organizasyon gerektiğine ve lke iindeki organizasyon biimlerinde ne tr değişiklikler yapılacağına karar verilmelidir.
ﾜlke dışı personel planı yaparken etnosentrizm, geosentrizm ve polisentrizmden hangisinin ne l錮de tercih edileceğine karar verilmelidir.