|
|
#1
8 January 2009, 18:48
|
||||
|
||||
MÜzİĞİ DÜnyaya Bİz Yaydik?
- Türk Müziği
Türk müzik tarihi kendi bünyesinde kendine has ve kendi ürettiği biçimi ile genel müzik tarihi içinde yerini aldı. Türk müzik tarihi “hem Türklerin tarih boyunca müzik ile olan her türlü ilgisinin hem de Türk müzik sistemi ile bu sisteme karışan her türlü müziğin teknik gelişmelerinin incelenmesi” biçiminde tanımlanabilir. İlk çağlardan itibaren Dünya’da gelişen ve yayılan Türkler müzikteki ilerlemelerini gittikleri yerlere taşımışlar ve geliştirmişlerdir. Bugün Türklerle ilgisi olan tüm ulusların müziklerinde Türk Müziği'nin etkisi görülmektedir. Bir çok batılı besteci eserlerinde Türk motiflerini işlemiştir. Kısaca Türk Müziği etkisine Asya Avrupa Orta Doğu ve Afrika’nın bir bölümünde rastlamak mümkündür. Ayrıca Türkler nota ve müzik aletlerinin gelişmesine de öncülük etmişlerdir. Kemençe (ıklığ) tar kopuz saz vurmalı çalgılardan davul tef kudüm kös vb. bunlara en iyi örneklerdir. Türk Müziği'nin tarihsel gelişimi ve dönemleri ise 2 ana başlık altında toplanır. 1) Türk Halk Müziği’nin tarihsel gelişimi. 2) Klasik Türk Müziği'nin tarihsel gelişimi. 2 - Türk Halk Müziğinin Tarihi Gelişimi Halk müziği dünyanın her tarafında o ülkenin aydınları tarafından yaratılan müzik türlerinden farklı olmuştur. Halk müziği ile aydınlar tarafından yaratılan müzik türleri arasında en önemli fark halk müziğinin anonim olmasıdır. Halk müziği ülkenin bir ürünüdür. Milletlerin öz varlığının yüzyıllar boyunca dile gelmesinden doğmuştur. Günlük hayatı yansıtan ezgi ritm ve tonalite bakımından değişik bölgelerde farklılıklar gösteren bu müzik kolu doğal ve sosyal konuları dile getirir. Bu müzik türü ritm ezgi ve tonalite bakımından renkli ve zengindir. Alman müzikoloğu Hugo Riemann’a göre halk müziği ”ezgi ve sözleri kimin tarafından yapıldığı belli olmayan bir çok sebeple halk tarafından kabul edilmiş ve halk ezgisi ifadesine bürünmüş melodik ve armonik bünyesi kolayca anlaşılan ve popüler bir eda taşıyan müzik türü”dür. Türk Halk Müziği ise “Türk milletinin esasını oluşturan büyük halk kitlesinin tarih boyunca ve her medeniyet dairesinde kendi kendine yarattığı içinde eski müzik geleneklerini devam ettirdiği anonim bir karakter taşıyan halk sanat türü”dür. Halil Beddi Yönetken’e göre “folklorik anonim bir değer taşıyan vücuda getiricisi belli olmayan Türk köylüsünün Türk aşiretinin Türk aşıklarının müziği”dir. Bu sanat; köy küçük kasaba halkının öz müzik kültürünü teşkil eder. Türk Halk Müziği kendi özel metrik ve model bünyesi içinde kendine has müzik aletleri vokal ve enstrümantal müzik türleri ile orijinal bir içerik taşır. Dönemleri 3’e ayrılır. 1) İlk Dönem (İslamiyet’ten Önceki Dönem) 2) İslamiyet Etkisi Altındaki Dönem 3) Bugünkü Dönem 1) İlk Dönem (İslamiyet’ten Önceki Dönem) Türk boylarının tarih sahnesinde göründüğü Orta Asya’da ilk medeniyet izleri arasında kopuz ve onun kullanılması ile halkın yaşayışının ifade edildiği ezgilerin varlığı bilinmektedir. Türkler İslamiyet’i kabul etmeden önce Şamanizm’in etkisinde kalarak (bazı Türk boylarında Gök Tanrı inancı Maniheizm ve Budizm inancıda vardır.) dini görüşlerini yönlendirmişler dini ayinlerinde müziği kullanmışlardır. Yuğ törenlerinde (yas günleri ölülerinin arkasından yaptıkları törenler) toy ve şölenlerinde (yılın belli dönemlerinde hayvanları yedikleri törenler) müziği bir etkileme gücü ruhsal boşalımın bir aracı eğlencelerinin bir parçası olarak kabul etmişlerdir. Ayrıca devlet millet birliğini oluşturan; savaşta orduya duygu veren yürüyüş ve hareketini düzenleyen de ses ve ritm dir. Elimizde pek fazla kaynak bulunmamasına rağmen Dede Korkut hikayelerinden Orhun Anıtlarından Türklerin halk müziğinin günlük yaşamın içersine girdiğini bilmekteyiz. Özellikle Dede Korkut’un günümüze kadar ulaşan hikayeleri bu konudaki en değerli hazine gibidir. Dede Korkut’un kitabında tasavvuf ve mistiklik aramak hem güç ve hem de doğru değildir. Bununla beraber İslamiyet’ten ve her türlü yabancı dinden arınmış en eski Türk mitolojisinin bir çok mith ve mythos’larını görmek ve duymak da mümkündür. Dede Korkut’a Türkmenler ve Orta Asya Türkleri tarafından Korkut- Ata denmektedir. Kazakların kopuz ve tanbure dombra gibi sazlarını bulan da Korkut Ata’dır. Türklerin karşılıklı konuşmalarını bile kopuz yardımıyla yaptıklarına en güzel örnek Dede Korkut’un “Salur Kazan Esir Olup Oğlu Uruz'un Çıkardığı Destan” da geçen şu söyleme olacaktır. Ökçesin ökçesine kakdı. Kaburgasın karnına kavşurdı. Uyanın çekdi ağzın ayırdı. Kafiri öldürdi çökdi üzerine oturdı. Aydur: Mere kafirler kopuzum getürün sizi ögeyin didi. Vardılar kopuzı getürdiler. Eline alup burada soylamış görelüm hanum ne şoylamış; Aydur: Bin bin erdenerden yağı gördüm-ise öyünüm didüm Yigirmi bin er yağı gördüm-ise yıylamadum (Diye bu şoylama devam ediyor.) Bu döneme ait en eski Türk karekteri taşıyan eser Ural dağlarının doğusunda aranmış ve Cengiz Han’ın oğlu Cöçi’nin ölümüne neden olan “aksak kulan” veya “aksak yaban eşeği” adlı eser en eski kög (yırlamak Brockelmann’a göre melodi. “er kögledi”: adam kendi kendine yırladı.) kabul edilmiştir. Kazak Türklerinin ağıtlarından “kör kızın şarkısı” yani “sokır kız eni” adlı bir yarı ağıt da çok eski karakterde bulunmuştur. Bu ağıtlar her yeni ölen kişi için sözleri biraz değiştirilerek söylenirse de müzik sistemi ve melodileri çok eskilere dayanmaktadır. Eski Türk hakanlarının otağlarında ve ordugahlarında “9 kök” denilen bir müziğin müzik takımlarınca her gün çalındığı ortaya çıkartılmıştır. Halk müziğimizin yapıtlarından olan destan müziği ve destan müziğinin en önemli eseri Manas destanıdır. Manasçı denilen halk sanatçılarınca ve kerem ile okunan destan halk müziğini bozulmadan koruyan özü ve sözü ile zamanımıza getiren bir direktir. Köklerini ve konularını tarihin derinliklerinden alan tarihi epik (historical epic) tipinde bir destandır. Destanın eski karakterlerini yaşatan söyleyişler özellikle Kuzey-batı Asya’da yaygın görülür. Müzikal-şiir (musical-poetic art) sanatının en eski örnekleri ise Kırgız-Türk kültür çevresinde bulunmaktadır. Kısıtlı sayıdaki kaynaklardan elde edilen bilgiler ışığında müziğin günlük yaşantının vazgeçilmez unsuru olduğu ortaya çıkmaktadır. Ancak bu dönemdeki müziğin yazıya dökülmemiş olması hem nota ve hem de sözlerin günümüze kadar ulaşamamasına neden olmuştur. Türkler kavimler göçüyle gittikleri yerlere bu müziği taşımışlardır. Gök tanrıya yakarış kahramanlık savaş ve döğüşme doğa bu dönemde işlenen en belirgin konulardır. Üzülerek belirtmem gerekir ki öz kültürümüz olan halk müziği SSCB dönemindeki asimile etme çabaları sonucunda biraz da olsa zarar görmüş yapay politik sınırlarla Türklerin ilk zamanlarından beri oluşan kültürümüz ve bu kültürün oluştuğu çevre bölünmeye çalışılmıştır. İslamiyet Etkisi Altındaki Dönem M.S.925’lerde batıya yönelen Türk boyları Karahanlılar’dan başlayarak İslamiyet’i kabul etmeleri ile yaşama şekillerinde ve kültür yapılarında değişimler göstermeye başlamışlardır. Toplum yaşamındaki bu değişikliğin müziğe yansıması da kaçınılmaz olmuştur. Müzik yapılarında bir değişim olmamasına karşın sözlerde dinin etkisini görmek olağandır. Ancak sözlerde sert ve katı dindarlığın karşısında hoşgörülüğü Tanrı sevgisini görmek mümkündür. Halk müziğinin başlıca türlerinden sayılan Kitap Ölöngü (kitap şarkıları)de daha çok ilahiler ve Kur’an okumaları ile ilgili müzik ve dizi şekilleridir. Ozanlar bu dönemde de eski sadeliklerini ve üsluplarını sürdürmüşlerdir. Ortaçağ Avrupa’sında şiir ve müziğin gezgini olan trouver ve troubaduor geleneğine karşıt biçimde soyluları ve zenginleri bu işe sokmamışlar ancak halktan büyük saygı görmüşlerdir. Soyluluk ve zenginlik şiirde müzikte kalmıştır. Sazlarını ustalıkla çalmaları yanında Türkçe’yi iyi kullanmaları halk müziğine unutulmaz eserler kazandırdığı gibi halk edebiyatına da sayısız eser katmalarını sağlamıştır. Yüzyıllarca usanmadan gezip dolaşan halk ozanlarımız hem bu müziği yaygınlaştırmışlar hem de unutulmamalarını sağlamışlardır. Bu yolculukları sırasında gezginin bir tek yoldaşı vardır: Saz. Her ne kadar ozanların şiirleri elimize ulaşmış ise de ezgiler yakıldıkları dönemde notaya alınmadığından unutulan ezgilerin elimizdekilerden çok olma olasılığı bir hayli yüksektir. Ezgilerin anonim özellik taşıması halk içinden gelen yaratıcılığın kuşaktan kuşağa aktarılması geleneğin güçlendirilmesi anlamını da taşımaktadır. Bu çağdaki aşıklar halk müziği geleneklerini devam ettirmişlerdir. En önemli aşıklar; Aşık Paşa (1272-1332) hem hece hem aruz ölçülerini kullanarak divan ve halk şiirinin başlangıçtaki örneklerini yaratmıştır. Divan şiirinde Mevlana’nın halk şiirinde ise Yunus Emre’nin etkisinde kalmıştır. Türkçe’ye gönülden bağlıdır ve halk dilini savunmuştur. Doğum Tarihi bilinmeyen ancak 1404 yılında Halep’te öldürülen Nesimi ezgilerinde kendine özgü mistik duyuşu çoşkulu bir şiirsellikle işlemiştir. Bazı şiirlerinden 1398’de doğduğu Edirne ve Filibe gibi Balkan diyarlarında gezdiği anlaşılan 15.yy. ozanı Kaygusuz Abdal gerçek üstü zıtlıklarla hiciv öğelerine yönelmiştir. Ona göre “Kelebek buğday ekmiş” “Sivrisinek buğday biçmeye başlamış” “Ergene’nin köprüsü susuzluktan bunalmış”tır. Ölümü 1560-1570 yıllarında olan Pir Sultan Abdal ezgilerinde ve şiirlerinde mistik görüşlerini güçlü tekniğiyle birleştirerek duyarlıklı bir lirizm yaratmıştır. Şiirlerinden 3. Murat döneminde (1574-1595) yaşadığı anlaşılan Köroğlu yalın bir dille gerçekçi bir şiir yaratmıştır. Doğumu 1606 ölümü 1679 olarak tahmin edilen Karacaoğlan halk ozanları geleneğinin en ünlü kişiliklerindendir. Şiirlerinin ve ezgilerinin değeriyle sivrilen Karacaoğlan şiirlerinde genellikle kullandığı 6+5 ve 4+4 ölçülerinin tekdüze uyumuyla yetinmeyerek ölçüyü belli etmeden zorlayan yeni sesler bulmuştur. Yaklaşık 1785-1865 yıllarında yaşadığı sanılan Dadaloğlu toplumsal çelişkileri toksözlü bir deyişle sergilemiş öte yandan şiirsel incelik ve buluşlardan uzak kalmamıştır. Erzurum yakınlarındaki bir köyde doğan ve 1860 yılında ölen Emrah halk şiirinin yenilenen formları içinde değişik bir şiirsel anlatıma yönelmiştir. Türk anası ninnileri ile uyutmuş kucağındaki bebeğini bazı analar ise ağıt yakmış kaybolan çocuğunun arkasından. İşte bir türkünün hikayesi; Bebek Ağıtı'nın Hikayesi (Avşar Ağıtı Orta Anadolu) Olay yaklaşık 350-400 yıl önce Orta Anadolu’nun yüksek ve dağlık bölgesinde yaşayan Avşar aşiretlerinden birine aittir. Günlerden birgün bir asiret beyinin oğlu ile başka bir aşiret beyinin kızı evlenir. Yedi sene çocukları olmaz. Aşiret beyinin oğlu bu evliliğin bu beraberliğin mutluluk getirmediğini buna gelinin neden olduğunu her fırsatta gelinin başına kakar. Kader bu ya yedinci senenin sonunda gelin bir oğlan çocuğu Dünya’ya getirir. Aşiret çok sevinçlidir. Çocuk üç aylıkken aşiretin başka bir yere göç etmesine karar verilir. Gelin çocuğunu bir kilime sarıp beşiğine yatırır ve bir mayanın üstüne yerleştirir. Aşiret bir gece yarısı Elmalı’dan yola çıkar. Elmalı dağının sık ve karanlık ormanları içinde yollarına devam ederlerken kötü bir tesadüf çam dallarından biri zavallı yavrunun beşiğine takılır ve onu mayadan ayırır. Yavru gecenin sessizliği içinde beşiğiyle çam dalına asılı kalır. Hiç bir şeyden haberi olmayan kafile ertesi sabah obaya gelip konaklar. Meme vermek için yavrusunun yanına giden zavallı ana yavrusunu bulamayınca çılgına döner. Döğünmeğe yolunmağa başlar. Aşiret büyük bir üzüntü içine gömülür. Dayısı amcasıyla birlikte geldikleri yoldan geriye dönerek yavruyu aramaya koyulurlar. Fakat ne çare ki bulamazlar. Elmalı’dan çıktım yayan Dayan ey dizlerim dayan Emmim atlı dayım yayan Nenni nenni bebek oy. Bebek beni del eyledi Bir kötüye kul eyledi Yaktı yıktı kül eyledi Nenni nenni bebek oy. Havada kuzgunlar dolaşır Kargalar öleş bölüşür Kara haberler erişir Nenni nenni bebek oy. Ala kilime sardığım Yüksek mayaya koyduğum Yedi yılda bir bulduğum Nenni nenni bebek oy. Tabancamın ipek bağı Baban bir aşiret beyi Kanlım oldun Çiçek dağı Nenni nenni bebek oy. Gelin başı bağlamadım Top zülüfün yağlamadım Obamdan utandım ağlamadım Nenni nenni bebek oy. Türkü bu korkunç ve yürekler parçalayan yaşamın ana gönlünde şekillenip dilinden dökülen feryadıdır. Gelişen ve bir ölçüde değişimler yaşayan halk müziğimizin bu çağı türkü’lerin çeşitlilik kazandığı dönem özelliğini de taşımaktadır. Maniler koşmalar hoyratlar ağıtlar oyun havaları kına havaları esnaf türküleri zanaat havaları sevda türküleri sosyal ve günlük yaşayışla ilgili türküler yiğitlemeler koçaklamalar bu dönem içinde oluşmuşlardır. Bugünkü Dönem Kulaktan kulağa kuşaktan kuşağa iletilerek ve tarih süzgecinden geçerek günümüze kadar ulaşan halk müziği canlılığını devam ettirmektedir. Bu müziğin kökleşerek gelişmesinde ve yayılmasında halk ozanlığı geleneğinin büyük bir katkısı vardır. 20.yüzyılın ilk yarısında da bu gelenek sürmüştür. Ancak sosyal yapının değişmesi köyden kentlere göçler iletişim araçlarının hızlı gelişimi geleneksel toplum biçiminden yeni toplum biçimlerine geçiş vb. etkiler bu geleneği etkilemiştir. Bu dönemdeki en olumlu gelişme ise Türk Halk Müziğinin bilimsel olarak incelenmeye başlanması denebilir. Tarihsel süreç içersinde hep var olan halk müziği halkbilimci ve etnomüzikologlarca daha yeni incelenmeye başlamıştır. Türk toplumunun yaşamına damgasını vurmuş ve toplumsal yaşama yön vermiş günlük sosyal ekonomik kültürel ve tarihsel olaylar başta olmak üzere çeşitli gelenek görenek inançlar ve benzeri olguları konu edinmesi açısından Türk Halk Müziği kültürümüzün önemli yapı taşlarındandır. Bu özellikleri ile halk müziğimiz ilişkili bulunduğu tarih coğrafya sosyoloji psikoloji edebiyat folklor hukuk felsefe kültürel antrapoloji başta olmak üzere çeşitli bilim dalları açısından incelenmesi ve analizi gerekli bir alan olarak karşımıza çıkmaktadır. Halk müziği üzerinde yukarıda belirtilen özellikler göz önüne alınarak yapılacak bilimsel ve kollektif çalışmalar Türk toplumunun duygu düşünce zevk estetik ve felsefesi ile genel karakteri hakkında son derece sağlıklı ip uçları verecektir. Bu nedenlerle geleneksel değerlerden kan alan çağdaş bir kültür yaratma süreci içinde halk kültürünün diğer unsurları gibi halk müziğinin de derlenmesi ve araştırılması kaçınılmazdır. İlk derleme çalışmaları 1925 yılında İstanbul Belediye Konservatuarı tarafından her ilin Milli Eğitim Müdürlükleri aracılığıyla başlatılmıştır. Bu derlemeler yöntem açısından sakıncalı bulunduğundan 1926 da Darülelhan derlemeleri başlamıştır. Türk Ocakları ve Halk Evleri de derleme çalışmalarında önemli katkılar sağlamıştır. Günümüzde de devam eden derleme çalışmalarına TRT kurumu da katılmış ve büyük bir arşiv kurulmuştur. Bu derleme çalışmalarının en büyük katkısı unutulmaya yüz tutmuş eserlerin notaya dökülmesi ve gelecek kuşaklara aktarılmasıdır. Kitle iletişim araçlarının gelişimi bir yönden olumlu etkiler de sunmuştur. Radyonun kurulması ile türkülerin yayılması hızlanmış yöresel sanatçıların kendi dil ve çalgıları diğer yörelerce de tanınmaya başlamıştır. Televizyonun yaygınlaşması ve Türk Halk Müziği programlarının yayınlanması işitsel zenginlik yanında görsel öğelerin de tanınmasını sağlamıştır. Örneğin bir yörede yapılan kına gecesinde hem o yörenin kına gecesi türküleri hem bu türkünün oynanması ve hem de folklorik değerleri aynı anda tanıtılabilir öğrenilebilir olmuştur. Bu dönemin başka bir özelliği de tek kişilik çalış ve söyleyiş olan ozan geleneği yanında toplulukların kurulup kurumsal yapıya da dönüştürülmesidir. 1940 yılında Muzaffer Sarısözen tarafından kurulan halk müziği topluluğu (Yurttan Sesler) ilk olma özelliğini taşımaktadır. İstanbul Belediye Konservatuarı 1950 yılından bu yana çalışmalarını sürdürmüştür. Akademik olarak ise 3 Mart 1976 da İTÜ Türk Müziği Devlet konservatuarı eğitime başlamıştır. Günümüzde ise bir çok üniversitenin Türk Halk Müziği bölümü bulunmaktadır. Büyük illerin bir çoğunda Kültür Bakanlığının halk müziği toplulukları kurulmuştur. Son 3 - 4 yıl içersinde Türk Halk Müziği’ne artan ilginin nedenlerinin başında bu kurumsallaşmanın önemli katkısı yadsınamaz bir gerçekliktir. Tek seslilik geleneğinin yanında Türk Halk Müziği’nin çok seslendirilmeye başlaması da bu dönemin başka özellikleri arasında yerini almıştır. Bu düşünceyi Ziya Gökalp (1876-1924) “Halk Müziğimiz bize birçok melodiler vermiştir. Bunları toplar ve batı müziği kurallarına göre armonize edersek hem milli hem de Avrupalı bir müziğe sahip oluruz.” Atatürk ise (30.11.1929 günü Alman tarih yazarı Emil Ludwig’le konuşmasında)“Bizim gerçek müziğimiz Anadolu halkından işitilebilir” (01/11/1934 TBMM’nin açılışında) “Ulusal ince duyguları düşünceleri anlatan; yüksek deyişler söyleyişleri toplamak onları bir gün önce genel son müzik kurallarına göre işlemek gerekir. Ancak bu güzeyde Türk ulusal müziği yükselebilir evrensel müzikte yerini alabilir” diyerek düşünsel temellerini atmışlardır. Bu bağlamda bugünkü Cumhurbaşkanlığı Senfoni Orkestrası’nın temeli olan İstanbul’da ki Muzikâyı Hümâyun 1924 yılında Ankara’ya taşınıp Riyaseti cumhur Mûsikî Heyeti’ne dönüştürüldü. Batı armoni kuralları ile halk müziği ezgileri işlendi. Ancak Kemal İlerici Türk Müziği'nin kendi armoni sistemine sahip olduğunu ve bu armoni sistemi ile çok seslendirilebileceğini kanıtladı. (Ancak sanat müziği ile halk müziği bu sistemde iç içe ele alınmıştır.) Kerem’i ana dizi kabul etti. Türk Halk Müziği son zamanlarda pop müzik tarzı ile de işlenmeye başlamıştır. Bu denemelerin hepsi saygı ile karşılanmalı ve gelişmenin ancak böyle olabileceği unutulmamalıdır. Dönemin ozan geleneğinin en büyük ismi Aşık Veysel’dir. (1894-1973) Dilindeki sadelik ezgilerine yansımıştır. Türk insanındaki efendiliği mertliği ruh inceliğini satırlara dökmüştür. İnsan yurt doğa sevgisini şiirlerinde ön plana çıkartmış toprak sevgisini temel bir öğe olarak kabul etmiştir. Karanlık dünyasının ak düşüncelerini candan dostu olan sazı ile süslemiştir. 1965 yılında TBMM “Anadilimize ve Milli Birliğimize yaptığı hizmetlerden dolayı” özel bir kanunla vatani hizmet tertibinden aylık bağlamıştır. Ben giderim adım kalır Dostlar beni hatırlasın Düğün olur bayram gelir Dostlar beni hatırlasın. Can kafeste durmaz uçar Dünya bir han konan göçer Ay dolanır yıllar geçer Dostlar beni hatırlasın. Can bedenden ayrılacak Tütmez baca yanmaz ocak Selam olsun kucak kucak Dostlar beni hatırlasın. Ne gelsemdi ne giderdim Günden güne arttı derdim Garip kalır yerim yurdum Dostlar beni hatırlasın Açar solar türlü çiçek Kimler gülmüş kim gülecek Murat yalan ölüm gerçek Dostlar beni hatırlasın Gün ikindi akşam olur Görki başa neler gelir Veysel gider adı kalır Dostlar beni hatırlasın. Sonuç olarak dünyadaki hiçbir kültürde kendini bu kadar müziğinde yansıtan toplum yok gibidir. Türk milleti özünde var olan tüm nitelikleri tarihsel süreç içinde geliştirip bozmadan ve koruyarak günümüze aktarabilmiştir. Bundaki en büyük pay halk müziğimizindir demek yanlış olmayacaktır. 
|
Normal
