SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI

GİRİŞ


Daha önceki derslerimizde sermaye piyasasını tanımlamış, sınıflandırmış, gelişimine etki eden etmenleri incelemiştik. Bu çalışmada da sermaye piyasasının araçlarını inceleyeceğiz.

Bilindiği gibi, sermaye piyasası uzun vadeli fon arz ve talebinin karşı karşıya geldiği piyasadır. Genellikle uzun vadeli sabit yatırımların finansmanı ile çalışma sermayesinin süreklilik gösteren kısmının finansmanı için başvurulan; kaynakların, uzun süreli devamlılık arz eden kişisel ve kurumsal tasarruflardan oluştuğu ve vadelerin uzun olmasından kaynaklanan risk ve faiz oranının yüksek olduğu piyasalardır.

Sermaye piyasası oldukça karmaşık bir yapı arz etmekle birlikte çok da çeşitli araçlara sahiptir. Çalışmamda ayrıntılarıyla ele almaya çalıştığım bu araçlar, sermaye piyasası kanalından tasarrufların yatırımlara kanalize edilmesini temin etmek amacıyla kullanılır.

SERMAYE PİYASASININ ARAÇLARI

2.1. Sermaye Piyasası Araçlarının Özellikleri

Ekonomik gelişmişliğin aşamalarına bağlı olarak oluşan bu araçların tasarrufları yatırımlara yönlendirme görevini yerine getirebilmeleri için bazı özellikleri taşımaları gerekmektedir.

Sermaye piyasasında faaliyet gösterecek olan bireyler ve kurumlar doğal olarak sahip oldukları satın alma güçlerini korumak isteyeceklerdir. Yatırım yapacakları aracın da satın alma gücünü temsil etmesi beklenecektir.

Sermaye piyasası aracı çoğaltılabilir ve bölünebilir olmalıdır. Yatırımların ölçek büyüklüğüne bağlı olarak belli boyutları aşması hali bireylerin ona tek başına sahip olma imkanı tanımaz. Örneğin miras olarak bırakılacak bir araç bölünmek durumunda kalabilecektir. Burada önemli olan çoğaltıldığında yada bölündüğünde aracın fonksiyonlarını yitirmemesidir.

Araç her an likide dönüştürülebilir olmalıdır. Likit yapıdaki bir araç, yatırımcıya güven verir. Yatırımcı bu özellik sayesinde riskten korunduğunu düşünür. Esasen sermaye piyasasına yatırımda bulunacak bir yatırımcı aracını bir süre sonra elden çıkarmak ve eski satın alma gücüne fiilen yeniden kavuşmak isteyecektir. Öte yandan likidite fonksiyonu sadece aracın nakde dönüşebilirliğini değil, tasarrufun istenildiği an araca dönüştürülebilirliğini de kast etmektedir.

Araç ilave bir satın alma gücü de kazandırmalıdır. Yatırımcı için de temel amaç yatırımdan elde edilecek ek gelirdir. Bu gelir faiz, kar payı vs.. olabilmektedir.

Araç ekonomik gücün yanı sıra sosyal otorite yaratma fonksiyonuna da sahip olmalıdır. Sermaye piyasasında bir araca sahip olmak beraberinde sosyal otorite kavramını da getirir. Satın alma gücü belli bir noktayı aştıktan sonra ekonomik olarak kişiye kazandırdıkları pek değişmeyecektir. Örneğin kendisini tatmin eden bir ekonomik limite ulaşmış bir kimse artık menkul kıymet borsalarında işlem yaparak bir şirketin yönetiminde söz sahibi olmak isteyecektir.

1.2. Sermaye Piyasası Araçları

Sermaye piyasasında işlem gören araçlar menkul kıymetler ve diğer sermaye piyasası araçlarıdır. Menkul kıymetler, ortaklık ve ya alacaklık sağlayan, belli bir meblağı temsil eden, yatırım aracı olarak kullanılan, dönemsel gelir getiren ve şartları kurulca belirlenen kıymetli evraktır. Diğer sermaye piyasası araçları ise menkul kıymetlerin dışında kalan ve şartları kurulca belirlenen kıymetli evraklardır.

Menkul kıymetlere örnek olarak hisse senetleri ve türevleri, tahviller ve türevleri, hazine bonoları, katılma intifa senetleri, kâr ve zarar ortaklığı belgeleri, banka bonoları, banka garantili bonolar, finansman bonoları, varlığa dayalı menkul kıymetler, gelir ortaklığı senetleri.... gibi araçları sayabiliriz. Bunlarda en çok kullanılanları bu çalışmada inceleyeceğiz ama önce sermaye piyasası araçlarında “Kaydî Değer” kavramını öğrenelim.

1.3. Kaydî Değer

Sermaye Piyasası Kurulu, 19 Aralık 1996 tarihinde Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren tebliği ile; sermaye piyasasında güven ve şeffaflığın sağlanması amacıyla, sermaye piyasası araçlarının fizîken bastırılmaksızın kaydî değer halinde işlem görmesine ilişkin ilke ve esasları düzenlemiştir. Bu düzenleme borsada işlem gören hisse senetleri ile yatırım fonlarına ait fon katılma belgelerini kapsamaktadır.

Kaydi değer esasına göre; borsada işlem gören hisse senetlerinin kayıt işlemleri, Takasbank tarafından bilgisayar ortamında ve güncelleştirilerek tutulmaktadır. Bu kayıtlar hisse senedi sahiplerinin kimlik bilgilerini, bunlara bağlı hesap kodlarını ve ortaklıklara ilişkin bilgileri içermektedir. Borsa dışında işlem gören yatırım fonlarına ait fon katılma belgeleri de kaydi olarak hesaplarda tutulmaktadır.

Bilindiği gibi, hisse senedi işlemleri, yatırımcılar tarafından aracı kurumlara verecekleri emirler ile gerçekleşmektedir. Takasbank ise, işlem gören hisse senedi kaydının karşısında adı yazılan kişinin adını siler ve bu hisse senedini yeni satın alan kişinin adını yazarak kaydı güncellemiş olur.
Hisse senetlerinin ve fon katılma belgelerinin halka arzında da kaydi değer esas alınır. Hisse senedini halka arz edecek ortaklıklar, hisse senetlerini temsilen Toplu Saklama Senedi düzenleyerek Takasbank’a teslim ederler. Böylece hem halka arzlar daha hızlı gerçekleşir hem de değerli kağıt ithalatı ve senet basımı maliyetinden kurtulunmuş olur. Hisse senedi almaya hak kazanan yatırımcılar aracıkuruluş tarafından Takasbank’a bildirilir ve kayda geçmeleri sağlanır. Kayıtlar Toplu Saklama Senedinin Takasbank’a teslimiyle kesinleşecektir.

HİSSE SENETLERİ

Anonim şirketler, sermayesi paylara bölünmüş komandit ortaklıklar ve TC Merkez Bankası, sigorta şirketleri, aracı kuruluşlar gibi özel kanunlarla kurulmuş olan kuruluşlar tarafından yasal şekil şartlarına uygun olarak düzenlenen ve belirli ortaklık sermayesine katılma payını temsil eden senetlerdir.

3.1. Hisse Senetlerinin Özellikleri

Hisse senetlerinin hukuki, iktisadi, özellik ve nitelikleri şöyle sıralanabilir:
Hisse senedi, şirket sermayesinin bir parçasını temsil eder. Sahibine ortaklık hakkı verir. Ortaklık hakları; şirket kârından pay alma, şirket yönetimine katılma, oy kullanma, rüçhan, tasfiyeden pay alma ve şirketlerin faaliyetleri hakkında bilgi edinme haklarıdır.
Hisse senetleri, şirketlere öz kaynak niteliğinde finansman sağlayan bir araçtır.
Diğer menkul değerler gibi hakkı temsil ettikleri için, bu belgelerin üçüncü şahıslara devri, üzerinde yazılı değer ve bağlı hakları da devir anlamına gelir. Yani, hisse senedine bağlı haklar hisse senedi olmadan devredilemez.
Şirketler bakımından her hisse senedi bir hukuki birim niteliğindedir. Bu nedenle hukuken bölünemezler. Bir hisse senedinin birden fazla sahibi varsa, bunlar şirkete karşı haklarını ancak ortak bir temsilci aracılığıyla kullanabilirler. (TTK md. 400)
TTK 399/1 maddesi gereğince hisse senedi en az 500_TL değerinde olmalıdır.
Hisse senetlerinin içerik ve kapsamı TTK’nun 413. maddesinde tespit edilmiştir.

Hisse senedinin sahibine sağladığı ortaklık haklarının en önemlileri yönetime katılma ve rüçhan haklarıdır. Bunları biraz açarsak;

Yönetim Hakkı: şirket yönetim kurulunu seçmek ve hatta bu kurula seçilmektir. Şirket genel kurulu şirketin ana organıdır ve alınan hemen her karara müdahale edebilir. Ancak çoğu kez genel kurulda karar alınabilmesi için adi çoğunluğun sağlanması gerekmektedir. Bu durumda şirket hisselerinin %51’ini elinde bulunduran ya da bulunduranlar yönetime sahip olabileceklerdir. Fakat sermayenin geniş bir tabana yayıldığı şirketlerde bazen %10’luk hisse bile yönetim hakkını ele geçirmek için yeterli olabilmektedir. (TTK md. 341, 348, 349, 367)

Rüçhan Hakkı: sermaye artırımında yeni sermayeden eldeki her bir hisseye karşılık artırılan oranda nominal bedel ve ya nominal bedelin üzerindeki primli fiyattan yeni hisse senedi alma hakkıdır. Bu hak, şirketin Sermaye Piyasası Kanunu’na uygun olarak belirlediği bir süre içerisinde, eski hisse senetlerinin şirkete ibrazı yoluyla kullanılır. Bir şirketin çıkardığı hisse senedi sayısı; ödenmiş ve ya çıkarılmış sermayesinin 1.000_TL’ye bölünmesiyle bulunur.


3.2. Hisse Senetlerinin Getirileri

Hisse senedi sahipleri temel olarak üç tür gelir elde ederler:

3.2.1. Kar Payı (Temettü) Geliri

Şirketlerin yıl sonunda elde ettikleri karın dağıtılmasından elde edilen gelirdir. Hisse senedi Borsa'da işlem gören şirketler kar dağıtıp, dağıtmamak konusunda serbesttir. Borsa şirketleri karını nakden veya temettünün sermayeye ilavesi suretiyle hisse senedi ihraç ederek dağıtabilir. Hisse senetleri Borsa’da işlem görmeyen halka açık şirketler ise dağıtılabilir karın yarısından az olmamak üzere belirlenecek birinci temettüyü nakden dağıtmak zorundadır.**

3.2.2. Sermaye Kazancı

Zaman içinde hisse senedinin değerinde meydana gelen artıştan elde edilen gelirdir.

3.2.3. Rüçhan Hakkı Satışı

Rüçhan hakkı hisse senedinin temsil ettiği mülkiyet haklarından ayrıca alınıp satılabilir. SPK Seri Tebliğ 13, yeni pay alma hakkını kullanmak istemeyenlerin, ilgili kuponu yeni pay alma hakkının kullanımı için belirlenen süre içinde satabileceğini belirtmiştir. Bu satış sonucu elde edilen gelir, hisse senedinin sağladığı üçüncü bir gelir olarak kabul edilebilir.

3.3. Hisse Senedinin Fiyatı, Değeri ve Türleri

3.3.1. Hisse Senedinin Fiyatı